V դարի պատմագիր Ղազար Փարպեցու «Պատմություն Հայոց» երկը պատմագիտական արժեքավոր սկզբնաղբյուր է IV–V դարերում Հայաստանում տեղի ունեցած կարևոր իրադարձությունների, հատկապես 460–480-ական թվականների հայ-պարսկական փոխհարաբերությունների մասին:
Ղազար Փարպեցին մեծացել ու դաստիարակվել է Հայոց ապագա սպարապետ և մարզպան Վահան Մամիկոնյանի հետ՝ վերջինիս մոր՝ Ձվիկ իշխանուհու խնամակալության ներքո: Նախնական կրթությունն ստացել է Գուգարաց Աշուշա բդեշխի պալատում՝ իշխանուհու եղբոր՝ V դարի ականավոր կրթական գործիչ Աղան Արծրունու վերահսկողությամբ, իսկ 465– 470 թթ-ին ուսանել է Բյուզանդիայում: 486 թ-ին մարզպան Վահան Մամիկոնյանը նրան նշանակել է Վաղարշապատի վանքի առաջնորդ: Փարպեցին բարեկարգել է վանքի շինությունները, ստեղծել մատենադարան, ձեռնամուխ եղել լուսավորչական աշխատանքի, սակայն հանդիպել է զորեղ հակառակորդների: Մոտ 490 թ-ին նա ստիպված հեռացել է Ամիդ և այնտեղից գրել «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան» ինքնապաշտպանական ուղերձը: Մարզպանը նրան հետ է կանչել, պաշտպանել չարախոսներից և հանձնարարել է գրել «Պատմություն Հայոց»-ը: Փարպեցու «Թուղթը» կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում V դարի 2-րդ կեսին հայ եկեղեցական շրջանակներում առկա հունասեր և պարսկասեր խմբավորումների, նրանց փոխադարձ բանակռիվների ու բախումների մասին: Այն առաջին անգամ հրատարակել է Մկրտիչ Էմինը 1853 թ-ին, իսկ 1868 թ-ին Միքայել Նալբանդյանը փոխադրել է աշխարհաբարի: Առավել արժեքավոր է Փարպեցու «Պատմություն Հայոց»-ը, որը կոչվում է նաև Երրորդ պատմություն՝ Ագաթանգեղոսի և Փավստոս Բուզանդի երկերից հետո: Այն բաղկացած է առաջաբանից և 3 դրվագից: Առաջաբանում պատմիչը շարադրել է նախորդների պատմությունների համառոտ բովանդակությունը: Բուն պատմությունը Փարպեցին սկսել է 387 թ-ի իրադարձություններից՝ Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև Հայաստանի առաջին բաժանումից: Առաջին դրվագում շարադրել է Արշակ Գ-ի և Վռամշապուհի գահակալության տարիների քաղաքական պատմությունը, Սասանյան Պարսկաստանի պառակտիչ քաղաքականությունը մինչև Արշակունյաց թագավորական հարստության անկումը (428 թ.) և ավարտել է Սահակ Պարթևի (439 թ.) ու Մեսրոպ Մաշտոցի (440 թ.) մահվանն առնչվող դեպքերի նկարագրությամբ: Երկրորդ դրվագի նյութը Վարդանանց պատերազմն է. համընկնում է Եղիշեի «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» երկի ժամանակաշրջանին: Երրորդ դրվագը Հայաստանի` 460–484 թթ-ի պատմության միակ սկզբնաղբյուրն է, որտեղ նկարագրված դեպքերի ականատեսն ու մասնակիցն է նաև հեղինակը: Ներկայացնում է այդ շրջանի հայ-պարսկական փոխհարաբերություններն ու հայերի՝ 482–484 թթ-ի ապստամբության պատմությունը և ավարտում Վահան Մամիկոնյանի՝ Պարսից արքունիքի կողմից Հայոց մարզպան ճանաչվելու բախտորոշ իրադարձությամբ: Փարպեցու «Պատմություն Հայոց»-ը տպագրվել է 1793 թ-ին, Վենետիկում, աշխարհաբարը՝ 1895 թ-ին, Ալեքսանդրապոլում: Հրատարակվել է նաև ֆրանսերեն (1869 թ.): «Պատմությունը» և «Թուղթը» միասին («Պատմություն Հայոց և Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան») հրատարակվել է 1904 թ-ին, Թիֆլիսում: Ըստ ավանդության՝ Ղազար Փարպեցին թաղված է Ղազարավան գյուղի (այժմ՝ ՀՀ Արագածոտնի մարզում) եկեղեցու ավանդատանը, մեկ այլ տվյալով՝ Մշո Սբ Առաքելոց վանքի բակում:
| 
