Հանելուկը բանահյուսական ժանր է. առարկան, երևույթը պատկերում է այլաբանորեն՝ գաղտնագրված, որը պետք է բացել՝ «հանել»:
Հանելուկները (կոչվել են նաև առակ, հանք, պընգըլ, ճեռոք և այլն) արձակ կամ չափածո, մեկ կամ մի քանի տողից բաղկացած բանաստեղծական պատկերներ են, որոնք պարունակում են «ի՞նչն է», «այն ի՞նչն է, ինչը», «ի՞նչ է, որ», «ո՞վ է» և այլ հարցեր: Կազմված են 2 բաղադրիչից՝ բանաձևից և լուծման առարկայից. օրինակ՝ «Երբ որ տեսնում ես, նրան չես տեսնում: Երբ որ չես տեսնում, տեսնում ես նրան» (լույս): «Շարժվում է, բայց ոտք չունի, մտրակ է, բայց կոթ չունի» (օձ): Հին ժամանակներում հանելուկները մեծ նշանակություն են ունեցել. պատանու հասունությունը ստուգում էին՝ նրան հանելուկներ առաջադրելով: Երբեմն նաև հարսնացուն ամուսնությունից առաջ իր փեսացուին էր ստուգում, հարցուփորձ անում հանելուկներով: Հանելուկների հնագույն նմուշներ պահպանվել են Ռիգվեդայում, Աստվածաշնչում, գրավոր ու բանավոր այլ աղբյուրներում: Առասպելներում, ավանդապատումներում և հեքիաթներում հրեշները նույնպես հերոսներին ամենախրթին հանելուկներն էին առաջադրում: Ըստ հին հունական հանրահայտ առասպելի՝ Սֆինքսը՝ թևավոր առյուծի մարմնով և կնոջ գլխով հրեշը, հանելուկ էր առաջարկում անցորդներին, և, քանի որ ոչ ոք չէր կարողանում պատասխանել, բոլորին սպանում էր: Թեբեի արքա Էդիպոսին Սֆինքսն առաջադրում է հետևյալ հանելուկը. «Ո՞վ է, որ առավոտյան չորս ոտքի վրա է, կեսօրին՝ երկու, երեկոյան՝ երեք»: Էդիպոսը պատասխանում է. «Մարդն է՝ երեխա ժամանակ չորեքթաթ անող, երիտասարդ ժամանակ զույգ ոտքով քայլող, ծերացած ժամանակ ձեռնափայտով շարժվող»: Էդիպոսը, ճիշտ պատասխանելով հանելուկի հարցերին, հաղթում է Սֆինքսին: Հայերը և արևելյան շատ ժողովուրդներ անցյալում ունեցել են հնամենի մի սովորույթ՝ աշուղները մրցում էին՝ միմյանց հանելուկներ առաջադրելով: Հանելուկը շատ սիրված ու տարածված էր ժողովրդական խոսքում, որից էլ փոխանցվել է գեղարվեստական գրականություն: Հանելուկներ են գրել և՜ միջնադարի, և՜ նոր ժամանակների բազմաթիվ հեղինակներ: Հայ մատենագրության մեջ հանելուկը հիշատակվում է VII դարից: Նշանավոր են Անանիա Շիրակացու և հատկապես XII դարի բանաստեղծ, երաժիշտ-երգահան Ներսես Շնորհալու՝ ամենաբազմազան առարկաների ու երևույթների ճանաչմանը նվիրված հարյուրավոր հանելուկներ: Մեր օրերում հանելուկներ են գրել մանկական գրողներ Մկրտիչ Կորյունը, Յուրի Սահակյանը, Սուրեն Մուրադյանը և ուրիշներ:
Հանելուկներ Տեսի զգազան մի անկենդան, Ժանիքն սուր որպես ըզշան. Անխեղճ ուտե ըզմիս մարդկան Եվ պատառե զամեն կենդան: (դանակ) Ներսես Շնորհալի
Տանն էլ է տանը, Դրսում էլ է տանը, Աճպարար հո չէ՞ Այդ անպիտանը: (կրիա) Յուրի Սահակյան
Թեև փոքրիկ, թեև նուրբ՝ Ճեղքում եմ ես հող ու ձյուն Եվ, առնելով ուժ ու բույր, Բերում եմ ես նոր գարուն: (ձնծաղիկ) Անուշ Հովհաննիսյան
Մեծ ծառի վրա՝ Մի փոքրիկ կճուճ՝ Կանաչ գլխարկով Ը ..... է խուճուճ: (ընկույզ) Սուրեն Մուրադյան
Ի՞նչն է գալիս մի անունով, Ներկայանում մի նոր անվամբ Ու հեռանում է մեզանից Բոլորովին այլ անունով: (վաղը, այսօրը, երեկը) Ժողովրդական |
