Հայաստանն աշխարհի ամենաշատ մայրաքաղաքներ ունեցող երկիրն է . դրանք տասներկուսն են՝ Արմավիր, Վան, Երվանդաշատ, Արտաշատ, Տիգրանակերտ, Վաղարշապատ, Դվին, Բագարան, Շիրակավան, Կարս, Անի և Երևան: Իրենց մայրաքաղաքներն են ունեցել նաև պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում անկախ հռչակված Փոքր Հայքի, Ծոփքի, Սյունիքի, Տաշիր-Ձորագետի և հայկական այլ թագավորություններ:
Արմավիր
Հայաստանի առաջին մայրաքաղաք Արմավիրը մ. թ. ա. 1032 թ-ին կառուցել է Հայկյանների Այրարատյան թագավորության հիմնադիր Արամայիսը: Ավերակները Երասխ գետի ձախ ափին են՝ ներկայիս Արմավիրի մարզի Հայկավան, Արմավիր և Ջրաշեն գյուղերի բարձունքների վրա: Վանի թագավորության (մ. թ. ա. IX–VII դարեր) արքա Արգիշտի Ա-ն մ. թ. ա. մոտ 776 թ-ին Արմավիրի հարևանությամբ կառուցել է Արգիշտիխինիլի քաղաքը, որը վերածվել է տերության հյուսիսային շրջանների վարչական կենտրոնի և ռազմական հենակետի: Արգիշտիխինիլին, սերտաճելով Արմավիրին, մ. թ. ա. IV–III դարերում դարձել է Երվանդունիների թագավորության մայրաքաղաքը՝ պահպանելով Արմավիր անունը: Քաղաքը նաև պետության հեթանոսական պաշտամունքային գլխավոր կենտրոնն էր՝ քրմապետի նստավայրը: Արքունիքը Երվանդաշատ տեղափոխվելուց հետո Արմավիրը կորցրել է իր նշանակությունը և մատենագրության մեջ արդեն հիշատակվել է որպես «լքված մայրաքաղաք»: Այն իր գոյությունը պահպանել է մինչև V դարը, որից հետո այլևս իբրև քաղաք չի հիշատակվել: Հայ մատենագիրներից բացի՝ Արմավիրը հիշատակել է նաև հույն գիտնական Կլավդիոս Պտղոմեոսը (90–160 թթ.): 1839 թ-ին Հյուսիսային Կովկասում՝ Կուբան գետի ձախ ափին, չերքեզահայերի հիմնադրած գյուղը 1848 թ-ին կոչվել է Արմավիր (այժմ՝ քաղաք՝ ՌԴ Կրասնոդարի երկրամասում):
Վան
Վանն աշխարհի հնագույն այն քաղաքներից է, որ գոյություն ունի հիմնադրման օրվանից: Հայտնի է նաև Տուշպա, Բիաինա, Տոսպ, Երվանդավան, Վանտոսպ, Քաղաքն Շամիրամա և այլ անուններով: Կառուցվել է Վանա լճի ափից 2–3 կմ արևելք՝ Վասպուրական նահանգի Տոսպ գավառում: Ավանդությունը քաղաքի հիմնադրումը վերագրում է Ասորեստանի Շամիրամ թագուհուն, սակայն իրականում այն հիմնադրել է Վանի թագավորության կամ Ուրարտուի հիմնադիր Սարդուրի Ա արքան (մ. թ. ա. 835–824 թթ.), անվանել է Տուշպա և դարձրել պետության մայրաքաղաքը, որն ավելի է ընդարձակվել մ. թ. ա. VIII–VII դարերում: Ենթադրվում է, որ մ. թ. ա. VI դարում Երվանդունիները Վանը դարձրել են իրենց հիմնադրած թագավորության մայրաքաղաքը: 908–1021 թթ-ին եղել է Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության մայրաքաղաքը: 1555 թ-ի Ամասիայի և 1639 թ-ի Կասրե-Շիրինի թուրք-պարսկական հաշտության պայմանագրերով քաղաքն անցել է օսմանյան սուլթանությանը՝ դառնալով Վանի վիլայեթի (նահանգ) կենտրոնը: XVII դարի պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու վկայությամբ՝ քաղաքն զգալիորեն տուժել է 1648 թ-ի երկրաշարժերից: 1862 թ-ին հայ բնակչությունն ընդվզել է թուրքական իշխանությունների դեմ և առժամանակ գրավել Վանի բերդը: Մինչև 1915–16 թթ. Վանն Արևմտյան Հայաստանի արհեստագործական, հոգևոր և կրթամշակութային, գրահրատարակչական նշանավոր կենտրոնն էր: XX դարի սկզբին Վանում եղել է 12 եկեղեցի, որոնցից 10-ը՝ գործող: 1914 թ-ին քաղաքում գործել են Կեդրոնական և Երամյան վարժարանները, Արարուց (երկսեռ), Հայկավանքի, Սբ Հակոբի, Նորաշենի, Հանկույսերի (արական), թաղային Սանդխտյան օրիորդաց դպրոցները: Երամյան և Կեդրոնական վարժարանների շրջանավարտները հրատարակել են «Երկունք» խմորատիպ ամսագիրը: 1906 թ-ի աշնանից լույս է տեսել «Նոր սերունդ» ամսաթերթը, ավելի ուշ՝ «Հայացք», 1910 թ-ից՝ ՀՀԴ կուսակցության «Աշխատանք», 1911 թ-ից՝ Սահմանադիր ռամկավար կուսակցության «Վան-Տոսպ» թերթերը: XIX դարի 2-րդ կեսից Վանն Արևմտյան Հայաստանի հայ ազգային-ազատագրական շարժման կենտրոններից էր: Ըստ Վանի առաջնորդարանի տվյալների՝ Առաջին աշխարհամարտի (1914–18 թթ.) նախօրեին քաղաքն ուներ 34 հզ. հայ, 21 հզ. թուրք բնակիչներ: Մեծ եղեռնի ժամանակ Վանի հայությունը շրջակա գավառների հայերի հետ դիմել է ինքնապաշտպանության, որի հաղթական ավարտից հետո ռուսական հրամանատարությունը կազմավորել է Վանի նահանգապետությունը (գոյատևել է 70 օր)՝ Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ: Սակայն 1915 թ-ի հուլիսի 2-ին ռուսական զորքերի անսպասելի նահանջի պատճառով բնակչությունը հարկադրված թողել է քաղաքը և գաղթել Արևելյան Հայաստան: Մի քանի օր անց ռուսական զորքերը վերագրավել են Վանը. բնակիչների մի մասը վերադարձել է քաղաք: Կազմավորվել է Վասպուրականի իշխանություն՝ Կոստի Համբարձումյանի գլխավորությամբ: Սակայն 1918 թ-ի փետրվարին թուրքերը կրկին հարձակվել են, և հայերն ստիպված դարձյալ գաղթել են: Վանի հիշարժան կառույցներից էին Երամյան վարժարանի նոր շենքը (1903– 1907 թթ.), Աշխատանքի տունը (1911– 1912 թթ., ճարտարապետ՝ Հովհաննես Քաջազնունի), Վարժապետանոցի երկհարկանի շենքը (1912 թ.): Վանը միջնադարյան հայ գրչության ու մշակույթի, ինչպես նաև Վասպուրականի մանրանկարչության դպրոցի մեծ կենտրոններից էր: Վանում են ծնվել հայ գրականության, արվեստի, գիտության և հասարակական-քաղաքական բնագավառի բազմաթիվ երախտավորներ՝ նկարիչ Փանոս Թերլեմեզյանը, պետական գործիչ Աղասի Խանջյանը, գրող Գուրգեն Մահարին, ռեժիսոր Վարդան Աճեմյանը, ճարտարապետության պատմաբան Վարազդատ Հարությունյանը և ուրիշներ: Վանի արվեստի ընտիր գործեր են պահվում ՀՊԹ-ում, Ժողովրդական արվեստի, Ազգագրության պետական (Սարդարապատի հուշահամալիր), Էջմիածնի վանքի և այլ թանգարաններում: Ներկայումս Վանը Թուրքիայի Հանրապետության համանուն իլի (նահանգ) կենտրոնն է՝ 50 հզ. բնակչությամբ: Թուրքերից բացի՝ քաղաքում բնակվում են նաև քրդեր:
Երվանդաշատ
Երվանդաշատը (կոչվել է նաև Երևանդաշատ, Մարմետ) Երվանդունիների թագավորության վերջին մայրաքաղաքն է. հաջորդել է Արմավիրին: Հիմնադրել է Երվանդ Դ Վերջին (մ. թ. ա. 220–201 թթ.) թագավորը Երասխ գետի ձախ ափին՝ Ախուրյանի հետ միախառնման տեղում: Ավերակները հայտնաբերվել են այժմյան Արմավիր մարզկենտրոնից հարավ-արևմուտք՝ Բագարան և Երվանդաշատ գյուղերի միջակայքում: Երվանդաշատի վերաբերյալ արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում Մովսես Խորենացին: Մ. թ. ա. 189 թ-ին Արտաշես Ա-ն Մեծ Հայքում իրեն թագավոր հռչակելուց հետո հիմնադրել է երկրի նոր՝ Արտաշատ մայրաքաղաքը: Երվանդաշատը 360-ական թվականներին կործանել են Պարսից Շապուհ II արքայի զորքերը:
Արտաշատ
Արտաշատը (կոչվել է նաև Արտաքսատա, Արտաշիր և այլն) Հայաստանի մայրաքաղաքն էր մ. թ. ա. II – մ. թ. IV դարերում: Հիմնադրել է Արտաշես Ա-ն (մ. թ. ա. 189–160 թթ.) Այրարատ նահանգի Ոստան Հայոց գավառում՝ Երասխ և Մեծամոր գետերի ջրկիցում՝ այժմյան Արտաշատ քաղաքից 10 կմ հարավ-արևմուտք՝ Խոր վիրապի վանքի շրջակայքում: Հետագայում Մեծամորը (Սև ջուր) փոխել է իր հունը և Երասխ է թափվում վաղեմի քաղաքի տեղավայրից հյուսիս-արևմուտք: Արտաշատի մասին, հայ մատենագիրներից բացի, վկայում են նաև հունական ու հռոմեական աղբյուրները: Պլուտարքոսի հավաստմամբ՝ քաղաքի տեղանքն ընտրել և հատակագիծը կազմել է կարթագենացի զորավար Հաննիբալը, որն առժամանակ ապաստանել էր Արտաշես Ա-ի արքունիքում: Նկատի ունենալով քաղաքի անառիկ դիրքը՝ հռոմեացիներն այն անվանել են Հայկական Կարթագեն: Հռոմեացի զորավար Կորբուլոնը մ. թ. 58 թ-ին գրավել, իսկ 59 թ-ին ավերել ու հրկիզել է Արտաշատը: Քաղաքը վերակառուցվել է 66 թ-ին, որի համար Հռոմի Ներոն կայսրը Հայոց արքա Տրդատ Ա-ին տրամադրել է նյութական միջոցներ և արհեստավորներ: Ի նշան շնորհակալության` մ. թ. 67 թ-ին քաղաքն անվանվել է Ներոնիա, բայց այդ անունը շուտով մոռացվել է: Քաղաքը ծաղկման ու զարգացման շրջանում (մ. թ. ա. I – մ. թ. II դարեր) ունեցել է ավելի քան 150 հզ. բնակիչ: Արտաշատը եղել է միջազգային առևտրի խոշոր կենտրոն, որի դերը մեծացել է հատկապես I–II դարերում. հայկական «Արքունական» ճանապարհով կապված էր Տիգրանակերտի ու Միջագետքի երկրների հետ: Արտաշատի կնքադրոշմներում ներկայացված են Հին աշխարհի շատ երկրներ՝ Հնդկաստանից մինչև Հռոմ և հյուսիսային մերձսևծովյան երկրներից մինչև Եգիպտոս: Հայտնաբերվել են հայկական և հարևան 9 երկրների (սելևկյան, պարսկական, պոնտական, հռոմեական և այլն) դրամներ: Արտաշատը նաև հելլենիստական մշակույթի հայտնի կենտրոն էր: 368 թ-ին Պարսից Շապուհ II արքան, ի թիվս Հայաստանի այլ քաղաքների, ավերել է նաև Արտաշատը:
Տիգրանակերտ
Տիգրանակերտը Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգի Նփրկերտ գավառում էր՝ Տիգրիսի ձախակողմյան վտակներից մեկի ափին (այժմ՝ Թուրքիայի Դիարբեքիրի նահանգում): Հիմնադրել է Տիգրան Բ Մեծը մ. թ. ա. 70-ական թվականների սկզբին, իր թագադրման վայրում: Տիգրանակերտից է սկսվել Մանազկերտով ու Զարեհավանով Արտաշատ տանող հայկական «Արքունական» ճանապարհը: Քաղաքը կարճ ժամանակամիջոցում դարձել է հելլենիստական Արևելքի հռչակավոր կենտրոններից: Ենթադրվում է, որ ծաղկուն շրջանում ունեցել է շուրջ 100 հզ. բնակիչ: Շուրջ 5-ամսյա համառ դիմադրությունից հետո՝ մ. թ. ա. 69 թ-ի հոկտեմբերի 6-ին, հռոմեացի զորավար Լուկուլլոսը նվաճել է Տիգրանակերտը: Տիգրան Բ-ի մահից (մ. թ. ա. 55 թ.) հետո այն դադարել է մայրաքաղաք լինելուց, թեև շարունակել է պահել ռազմավարական նշանակությունը: Հայ Աշակունիների (I–V դարեր) օրոք Հարավային Հայաստանի խոշոր քաղաքներից էր և Աղձնիքի բդեշխության կենտրոնը: Տիգրանակերտը խիստ տուժել է III–IV դարերի հռոմեա-պարսկական պատերազմների ընթացքում: 350-ական թվականներին քաղաքը գրավել և հիմնովին ավերել է Պարսից Շապուհ II-ը՝ բնակիչների մեծագույն մասին գերեվարելով Պարսկաստան: Տիգրանակերտը լիովին ամայացել է և այլևս չի վերաշինվել: Տիգրանակերտ և Տիգրանավան անվանումներով քաղաքներ են հիմնադրվել նաև Հայաստանի այլ վայրերում և Արցախում (ընդհանուր թվով` 7 քաղաք):
Վաղարշապատ
Վաղարշապատը (կոչվել է նաև Ավան Վարդգեսի, Էջմիածին և այլն) գտնվում է Երևանից 18 կմ արևմուտք (այժմ` ՀՀ Արմավիրի մարզում): Երվանդ Սակավակյաց թագավորի օրոք (մ. թ. ա. 570–560 թթ.) հիմնադրել է վերջինիս փեսա Վարդգես Մանուկը և կոչել Վարդգեսավան: Հայոց Վաղարշ Ա Արշակունի արքան (117–140 թթ.) քաղաքը պարսպապատել, բարեկարգել և վերանվանել է Վաղարշապատ՝ դարձնելով թագավորական երկրորդ աթոռանիստը (Արտաշատից հետո)` մինչև հայ Արշակունյաց արքայատոհմի անկումը (428 թ.): Քաղաքի նշանակությունը հատկապես մեծացել է Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց (301 թ.) հետո, երբ այստեղ հիմնադրվել է Էջմիածնի Մայր տաճարը (302–303 թթ.): Քաղաքը դարձել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսության գահանիստ (ընդհատումներով): Հայոց գրերի գյուտից (405 թ.) հետո Մեսրոպ Մաշտոցը վերադարձել է Վաղարշապատ: Կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևը և Մեսրոպ Մաշտոցը Վաղարշապատում են հիմնադրել առաջին հայկական դպրոցը: 484–486 թթ-ին Վահան Մամիկոնյանը հիմնովին նորոգել է Սբ Էջմիածնի վանքը, իսկ վանքի հոգաբարձու, պատմիչ Ղազար Փարպեցու ջանքերով հիմնադրվել է հայոց առաջին մատենադարանը, Վաղարշապատը դարձել է հայ գրչության կենտրոն: XI դարից՝ թյուրք-սելջուկների, ապա թաթար-մոնղոլների նվաճումների ժամանակ, մինչև XV դարը, Վաղարշապատը կորցրել է իր երբեմի շուքը, բայց 1441 թ-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոսական աթոռը Սսից Սբ Էջմիածնում վերահաստատվելուց հետո քաղաքը նոր շունչ է առել ու վերակենդանացել: Մայր տաճարից (IV դար) և Հռիփսիմեի ու Գայանեի (VII դար) եկեղեցիներից բացի՝ կառուցվել են Շողակաթի եկեղեցին (1694 թ., Աղամալ Շոռոթեցու միջոցներով) և այլ շինություններ: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Սիմեոն Ա Երևանցու ջանքերով 1771 թ-ին Վաղարշապատում հիմնադրվել է Հայաստանի առաջին տպարանը, 1776 թ-ին կառուցվել է թղթի առաջին գործարանը (թղթատուն): 1828 թ-ին Արևելյան Հայաստանի՝ Ռուսաստանին միանալուց հետո դարձել է Երևանի նահանգի Վաղարշապատի գավառի կենտրոնը: XIX դարի վերջից Վաղարշապատը դարձել է հայ մշակույթի կարևոր կենտրոններից. քաղաք են հրավիրվել գիտության ու մշակույթի երևելի գործիչներ Կոմիտասը (Սողոմոն Սողոմոնյան), Հովհաննես Հովհաննիսյանը, Հրաչյա Աճառյանը, Մանուկ Աբեղյանը, Եղիշե Թադևոսյանը, Գալուստ Տեր-Մկրտչյանը, Գարեգին Հովսեփյանը և ուրիշներ: Քաղաքի հատակագիծը կազմվել է 1925 թ-ին՝ Ալեքսանդր Թամանյանի ղեկավարությամբ: Վաղարշապատի (1945– 1995 թթ-ին՝ Էջմիածին) տարածքն ընդլայնվել է. կառուցվել են բնակելի նոր թաղամասեր՝ Զվարթնոցը, Հարավայինը, ինչպես նաև սակավահարկ շինարարության մի քանի գոտի:
Դվին
Դվինը հաջորդել է Արտաշատին: Հիմնադրել է Հայոց Խոսրով Գ Կոտակ թագավորը (330–338 թթ.)՝ Այրարատ նահանգի Ոստան Հայոց գավառում (գավառը քաղաքի անունով կոչվել է նաև Ոստան Դվնո): Դվինի մերձակայքում տնկվել են Տաճար մայրու և Խոսրովակերտ անտառները: Վերջինս պահպանվել է ցայժմ և կոչվում է Խոսրովի անտառ: Արշակունիների անկումից (428 թ.) հետո Դվինը V դարի կեսից դարձել է Մարզպանական Հայաստանի մայրաքաղաքը: Վաղարշապատից հետո Դվինը 484– 931 թթ-ին եղել է Հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստը: VI–VIII դարերում Դվինում գումարվել են համազգային նշանակության ժողովներ: VII–IX դարերում Դվինը եղել է խալիֆության Արմինիա վարչամիավորման նստավայր, որտեղ արաբ ոստիկաններն ունեցել են դրամ հատելու իրավունք: Նրանց թողարկած պղնձե և արծաթե դրամները՝ Դվին (Դաբիլ) մակագրությամբ, տարածվել են Այսրկովկասում, Մերձավոր Արևելքում և այլուր: Հայաստանում Բագրատունիների թագավորության հաստատումից (885 թ.) հետո Դվինը նոր տնտեսական վերելք է ապրել: Արաբ մատենագիրների վկայությամբ՝ Դվինում արտադրվել և օտար երկրներ են արտահանվել բրդե ու մետաքսե գործվածքներ, գորգեր, բազմոցներ, հախճապակե առարկաներ, որդան կարմիր և այլն: Ծաղկուն շրջանում ունեցել է 100 հզ-ից ավելի բնակչություն: 1020-ական թվականներից հետո Դվինում իշխել են մահմեդական ամիրները, իսկ XI դարի 2-րդ կեսին այն զավթել են սելջուկ-թյուրքերը: 1203 թ-ին քաղաքն ազատագրել են Զաքարյան իշխանները և միացրել Շիրակի իրենց տիրույթներին: Դվինը լիովին ավերվել է Ջալալ էդ Դինի 1255 թ-ի արշավանքների ժամանակ: Այժմ քաղաքի ավերակները տարածվում են ՀՀ Արարատի մարզի Վերին Դվին, Ներքին Դվին, Նորաշեն, Բերդիկ, Հնաբերդ և այլ գյուղերի սահմաններում:
Բագրատունյաց թագավորությունն իր 160-ամյա պատմության ընթացքում փոխել է 4 մայրաքաղաք՝ Բագարան, Շիրակավան, Կարս և Անի:
Բագարան
Բագարանն Այրարատ նահանգի Արշարունիք գավառի հյուսիսարևելյան ծայրում էր՝ Ախուրյան գետի աջ ափին (այժմ՝ Թուրքիայում): Մովսես Խորենացու վկայությամբ՝ Բագարանը մ. թ. ա. II դարի սկզբին կառուցել է Երվանդունիների թագավորական տոհմի վերջին ներկայացուցիչ Երվանդ Դ-ն: Բագարանում էր Հայաստանի հեթանոսական տաճարների գլխավոր համալիրը, որի մերձակայքում էր «Ծննդոց» կոչվող արհեստական անտառը: Այնուհետև քաղաքը կորցրել է իր նախկին քաղաքական և հասարակական նշանակությունը: IX դարում Աշոտ Բագրատունի Մսակերը գնել է Կամսարականների տիրույթները և Բագարանը դարձրել նախարարական ոստան: IX դարի վերջերին Բագարանը Բագրատունիների նորաստեղծ պետության մայրաքաղաքն էր: Այստեղ էր Բագրատունիների տոհմական գերեզմանատունը, որտեղ թաղված է արքայատոհմի հիմնադիր Աշոտ Ա Մեծ արքան (885–890 թթ.): Անիի Բագրատունյաց թագավորության վերացումից (1045 թ.) հետո Բագարանն անկում է ապրել: 1394 թ-ին քաղաքն ավերել են Լենկթեմուրի հրոսակները: 1918–20 թթ-ին Բագարանի սակավաթիվ հայերը գաղթել և բնակություն են հաստատել Արաքսի ձախ ափին, հիմնականում՝ ներկայիս Արմավիրի մարզի Բագարան գյուղում:
Շիրակավան
Շիրակավանը (սկզբում կոչվել է Երազգավորս, Երազգավորք) հաջորդել է Բագարանին և Սմբատ Ա ու Աշոտ Բ Բագրատունիների օրոք մոտ 40 տարի եղել է մայրաքաղաք: Կառուցվել է Անի քաղաքից հյուսիս-արևելք՝ Ախուրյանի աջ ափին (այժմ՝ Թուրքիայի Բաշ Շորագյալ գյուղի տեղում): VII դարում հիշատակվում է որպես գյուղ, IX դարի կեսին՝ գյուղաքաղաք: Արքայանիստ դառնալուց հետո վերածվել է քաղաքի: Շիրակավանն ունեցել է իր բերդը, որը շրջափակված էր պաշտպանական պարիսպներով: Ենթադրվում է, որ թյուրք-սելջուկների 1064 թ-ի արշավանքի ժամանակ, Անիից բացի, ավերվել է նաև Շիրակավանը: Թուրքական տիրապետության շրջանում Շիրակավանի անունը, հնչյունափոխվելով, դարձել է Շորագյալ: XX դարի սկզբին հայաբնակ մեծ բնակավայր էր: Առաջին աշխարհամարտի (1914–18 թթ.) նախօրեին ունեցել է 1220 բնակիչ: Կարսի մարզը Թուրքիային հանձնվելուց հետո Բաշ Շորագյալի հայ բնակչությունը տեղափոխվել է Խորհրդային Հայաստան. մի մասը բնակություն է հաստատել ներկայիս Շիրակի մարզի Երազգավորս գյուղում:
Կարս
Կարսը (կոչվել է նաև Կարուցբերդ, Կարուց քաղաք, Վանանդ, Ղարս և այլն) Ախուրյանի աջակողմյան վտակ Կարս գետի ափին է՝ բլուրներով շրջապատված բարեբեր դաշտում՝ ծովի մակարդակից 1850 մ բարձրությամբ: Աշոտ Բ Երկաթի մահվանից հետո գահ բարձրացած Կարսի կառավարիչ Աբաս Բագրատունին (928–953 թթ.) արքունիքը տեղափոխել է Կարս և այն դարձրել Հայաստանի նոր մայրաքաղաքը: 961 թ-ին Աշոտ Գ Ողորմածն արքայանիստ է դարձրել Անին: 963 թ-ին նրա եղբայրը՝ Կարսի կառավարիչ Մուշեղը, իրեն հռչակել է Վանանդի թագավոր՝ Կարսը դարձնելով թագավորության (գոյություն է ունեցել մինչև 1065 թ.) կենտրոն: Մուշեղի հաջորդի և որդու՝ Աբասի (984–1029 թթ.) օրոք Կարսը բարեկարգվել և տնտեսապես հզորացել է: XI դարի 2-րդ կեսից – XII դարի վերջերը նրան տիրել են թյուրք-սելջուկները: 1639 թ-ի թուրք-պարսկական պայմանագրով Կարսն անցել է Թուրքիային: Մինչև 1670 թ. Վանանդի եպիսկոպոսանիստն էր: 1877 թ-ի նոյեմբերի 6-ին ռուսական զորքը գեներալ Հովհաննես Լազարևի գլխավորությամբ գրավել է Կարսը, դարձրել Ռուսական կայսրության նորակազմ վարչամիավորի` Կարսի մարզի կենտրոնը: 1918 թ-ի ապրիլի 25-ին Անդրկովկասյան սեյմը լավ զինված կայազոր ունեցող Կարսն առանց կռվի հանձնել է թուրքերին. 1919 թ-ի մայիսին քաղաքն անցել է Հայաստանի առաջին հանրապետությանը (1918–20 թթ.): Կարճ ժամանակամիջոցում վերադարձել են բազմաթիվ հայեր, սակայն 1920 թ-ի հոկտեմբերի 30-ին քեմալական զորքերը, կրկին առանց դիմադրության, գրավել են Կարսը և կոտորել 8 հզ. հայի: 1921 թ-ի մարտի 16-ի Մոսկվայի պայմանագրով Կարսը հանձնվել է Թուրքիային: Այժմ (2010 թ.) այն 65 հզ. բնակիչ (հիմնականում՝ քրդեր և թուրքեր) ունեցող գավառական քաղաք է, Թուրքիայի համանուն վիլայեթի վարչական կենտրոնը: Կարսի պատմաճարտարապետական հուշարձաններից ամենաարժեքավորը Մայր եկեղեցին է (X դար): Հայտնի էին նաև հայկական Սբ Նշան, Սբ Աստվածածին, Սբ Գրիգոր, Սբ Մարիամ, Սբ Առաքելոց, ինչպես և Միքայել Հրեշտակապետի ռուսական և Սբ Գևորգ հունական եկեղեցիները, Կարսի բերդը, Կարս գետի քարաշեն 3 կամուրջները և այլ շինություններ: Կարսում են ծնվել հայ մշակույթի ու գիտության մի շարք երախտավորներ, այդ թվում՝ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը: Տես նաև Անի, Աշոտ Բ Երկաթ, Աշոտ Գ Ողորմած, Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Արգիշտի Ա, Արշակունիներ, Արտաշիսյան արքայատոհմ, Արտավազդ Բ, Բագրատունիներ, Գրիգոր Լուսավորիչ, Երվանդունիներ, Երևան, Զաքարյանների իշխանապետություն, Զվարթնոց, Ինքնապաշտպանական մարտեր, Կարսի պայմանագիր, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցի, Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին, Մեծ եղեռն, Մովսես Խորենացի, Պարսկա-թուրքական պատերազմներ, Պլուտարքոս, Ռուս-թուրքական պատերազմներ, Ռուս-պարսկական պատերազմներ, Ստրաբոն, Տիգրան Բ Մեծ:
|
