Լազարյան ճեմարանն ուսումնական հաստատություն էր, հայագիտական և արևելագիտական խոշոր կենտրոն: Հիմնադրվել է 1815 թ-ին Մոսկվայում՝ մեծահարուստ ազնվականներ Լազարյանների նախաձեռնությամբ ու միջոցներով: Մեծարվել է Մայր դպրոց, Սերմնարան հայոց դպրոցաց և այլ պատվանուններով:
Լազարյան ճեմարանն այն հազվագյուտ ուսումնական հաստատություններից էր, որտեղ առանց ազգային ու դավանանքի խտրականության ուսանում էին հայեր, ռուսներ, վրացիներ և այլ ազգությունների ներկայացուցիչներ: Դասավանդվել են հանրակրթական առարկաներ, լեզուներ (ռուսերեն, հայերեն, լատիներեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, պարսկերեն, արաբերեն և այլն): Պատրաստվել են դիմորդներ համալսարան ընդունվելու համար, ինչպես նաև պաշտոնյաներ և հայկական դպրոցների ուսուցիչներ: 1827 թ-ին ճեմարանն անվանվել է Արևելյան լեզուների հայկական Լազարյան ինստիտուտ: 1841 թ-ին ճեմարանին կից բացվել է հոգևոր բաժին՝ Հայ եկեղեցու սպասավորներ և հոգևոր դպրոցների ուսուցիչներ պատրաստելու համար: 1872 թ-ի նոր կանոնադրությամբ՝ Լազարյան ճեմարանն ունեցել է ուսումնական 2 հաստատություն՝ դասական գիմնազիա և եռամյա ուսուցմամբ մասնագիտական դասարաններ՝ արևելյան լեզուների ֆակուլտետ, որն իր չափանիշներով համապատասխանել է բարձրագույն ուսումնական հաստատության: Ճեմարանի գրադարանի հավաքածուն (1913 թ-ին՝ 40 հզ. գիրք) բերվել է Հայաստան և դարձել է Հայաստանի ազգային գրադարանի հիմնարար ֆոնդերից մեկը: Ճեմարանում ուսուցումը թեև ռուսերեն էր, սակայն հայագիտական բոլոր առարկաները դասավանդվել են հայերեն: Ուսուցչադասախոսական կազմի (տնօրենություն ու հոգաբարձություն) և սաների մեծ մասը հայեր էին: Ճեմարանը հրատարակել է ուսումնական ձեռնարկներ, մենագրություններ, արևելյան լեզվաբանության, Արևելքի և Անդրկովկասի պատմության ու մշակույթի վերաբերյալ հետազոտություններ: 1858 թ-ից ճեմարանում գործել է նաև թատրոն: Ներկայացումներին մասնակցել է ռուս նշանավոր ռեժիսոր և թատերական գործիչ Կոնստանտին Ստանիսլավսկին. այդ շրջանում նա սովորել է ճեմարանում: Տարբեր տարիների ճեմարանում դասավանդել են հայ և օտարազգի բազմաթիվ նշանավոր գործիչներ՝ բանաստեղծ և մանկավարժ Հարություն Ալամդարյանը, Ս. Կարնեցին (առաջին ռեկտորը), գրող և հրապարակախոս Միքայել Նալբանդյանը, լեզվաբան և մանկավարժ Միքայել Սալլանթյանը, բանաստեղծ և հրապարակախոս Սմբատ Շահազիզը, բանաստեղծ, լեզվաբան, ազգագրագետ և հնագետ Վսեվոլոդ Միլլերը և ուրիշներ: Այստեղ են սովորել բանաստեղծներ Ռափայել Պատկանյանը, Հովհաննես Հովհաննիսյանը, Վահան Տերյանը, գիտնականներ և գրականագետներ Մկրտիչ Էմինը, Քերովբե Պատկանյանը, Գրիգոր Խալաթյանը, Լևոն Մսերյանցը, Կարո Մելիք-Օհանջանյանը, Ցոլակ Խանզադյանը, Պողոս Մակինցյանը, մանկավարժներ Գևորգ Աբովյանը, Սեդրակ Մանդինյանը, նկարիչներ Վարդգես Սուրենյանցը, Եղիշե Թադևոսյանը, ռուսական մշակույթի հայտնի դեմքեր Լև Տոլստոյը, Իվան Տուրգենևը, Միխայիլ Գլինկան, Յուրի Վեսելովսկին և ուրիշներ: Ճեմարանի բազմաթիվ շրջանավարտներ իրենց գիտելիքները փոխանցել են հայ մատաղ սերնդին Հայաստանում և հայաբնակ այլ վայրերում: Ճեմարանը նպաստել է արևելյան լեզուների ուսուցմանը, արևելագիտության զարգացմանը Ռուսաստանում և մեծ ավանդ է ունեցել ռուսական մշակույթում: 1829 թ-ից ճեմարանին կից գործել է տպարան, որտեղ 13 լեզվով տպագրվել են բազմաթիվ գրքեր, ինչպես նաև դասագրքեր հայկական դպրոցների համար: Ճեմարանը գործել է ավելի քան 1 դար: 1921 թ-ին վերակազմավորվել է Մոսկվայի արևելագիտության ինստիտուտի, որտեղ 1921–53 թթ-ին գործել է Մոսկվայի հայ մշակույթի տունը: 1970-ական թվականներից ճեմարանի համալիրը հանձնվել է Հայաստանի կառավարության տնօրինությանը, ՀՀ անկախությունից հետո տրամադրվել է Ռուսաստանում Հայաստանի Հանրապետության դեսպանությանը:
|
