V դարի պատմագիր և փիլիսոփա Եղիշեի «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» երկը մեծապես նպաստել է պատմագիտական մտքի և ազգային մտածողության զարգացմանը: Երկը իրական փաստերի վրա, ժողովրդական վեպի ավանդույթների ոգով կերտված հերոսապատում է, որը Եղիշեն համարել է «սիրելիների համար մխիթարություն, հուսացողներին՝ հույս, քաջերին՝ քաջալերություն»:
Եղիշեի մասին շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել: Նա Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից էր: 434 թ-ին Մովսես Խորենացու և ուրիշների հետ մեկնել է Աղեքսանդրիա՝ ուսանելու: 441 թ-ին վերադարձել է հայրենիք, դարձել Հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի զորականը և դպիրը: Մասնակցել է Վարդանանց պատերազմին (450–451 թթ.), իսկ Ավարայրի ճակատամարտից հետո թողել է զինվորական ու աշխարհիկ կյանքը, անցել ճգնակեցության: «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» երկը գրել է 458 թ-ից ոչ շուտ, հավանաբար 464-ից հետո՝ Դավիթ Մամիկոնյան երեցի հանձնարարությամբ: Եղիշեի երկը բաժանված է 7 գլխի, ունի նաև լրացուցիչ գլուխ, որտեղ պատմվում է գերեվարված հայ հոգևորականների նահատակության մասին, և 2 հավելված: Իրադարձությունների ականատես պատմիչը գրքի 3 մասերում` «Սկիզբ», «Միջոց» և «Ավարտ», հաջորդաբար ներկայացրել է պատերազմի շարժառիթները, ընթացքը և հետևանքները, ստեղծել գեղարվեստական կատարյալ ու հայրենաշունչ պատում: Պարսկաստանից ուղարկված մի գրությամբ հայերից պահանջվում էր ընդունել իրենց կրոնը՝ կրակապաշտությունը: Հայերը լավ էին հասկանում, որ դա նշանակում էր կորցնել ոչ միայն քրիստոնեական հավատը, այլև ազգային ինքնությունը: Այդ պատճառով էլ Պարսկաստանի Տիզբոն մայրաքաղաք կանչված նախարարները, որոնց թվում էին սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը և մարզպան Վասակ Սյունին, Պարսից արքունիքի ճնշմամբ առերես ընդունել են կրակապաշտությունը և 700 մոգերի հետ, ովքեր պիտի իրականացնեին կրոնափոխությունը, վերադարձել են Հայաստան: Սակայն ժողովուրդն ապստամբել է, սկսվել է ազգային-ազատագրական և կրոնական պայքարը, որը հայտնի է «Վարդանանց պատերազմ» անունով: Հայոց մարզպան Վասակ Սյունին փորձել է որոշ զիջումների գնով փրկել Հայաստանը հնարավոր աղետից, բայց նրա տեսակետը չի ընդունվել: Եղիշեն պայքարը համարել է գերագույն առաքինություն և գովերգել նրա հերոսներին: Եղիշեի պատմությունը գրված է «ոսկեղենիկ» հայերենով: Այն դարեր շարունակ պայքարի է կոչել հայ ժողովրդին, բարձր է պահել նրա հայրենասիրական ոգին: Երկը հրատարակվել է ավելի քան 40 անգամ. առաջինը լույս է տեսել 1764 թ-ին Կոստանդնուպոլսում, գիտահամեմատական հրատարակությունը` 1957 թ-ին, Երևանում, թարգմանվել է անգլերեն, գերմաներեն, իտալերեն, ֆրանսերեն և այլ լեզուներով: Եղիշեի երկը սկզբնաղբյուր է ծառայել Ղևոնդ Ալիշանի, Ռափայել Պատկանյանի, Դերենիկ Դեմիրճյանի առանձին ստեղծագործությունների համար: Եղիշեին են վերագրվում նաև մեկ տասնյակ այլ, հիմնականում կրոնաեկեղեցական ստեղծագործություններ: Հետմաշտոցյան շրջանում նա առաջինն է ստեղծել տիեզերքի մոդելը՝ ըստ թվերի սիմվոլիկայի: Եղիշեի մասունքներն ամփոփվել են Վանա լճի մերձափնյա Չաղար գյուղի Սբ Աստվածածին վանքում, որը կոչվել է նաև Եղիշեի վանք: Հայ եկեղեցին Եղիշեին դասել է տոնելի սրբերի կարգը: Նրա հիշատակը նշվում է Խաչվերացի 5-րդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը` Սրբոց թարգմանչաց տոնի հետ:
| 
