Որդան կարմիրը կամ կարմրորդերը կոկցիդների ենթակարգի տարբեր ընտանիքների միջատներ են, որոնց էգերն օգտագործվում են կարմիր ներկի՝ կարմինի ստացման համար: Առավել արժեքավոր են հայկական, մեքսիկական և լեհական որդան կարմիրները: Հայաստանում տարածված որդանների 3 տեսակից ներկ ստանալու համար օգտագործվել է միայն մեկը՝ բուն հայկական կամ արարատյան որդան կարմիրը, որը ներկայումս հանդիպում է Արարատյան դաշտի աղուտներում և բնաշխարհիկ է: Հայկական որդան կարմիրը ներկատու հայտնի միջատներից ամենախոշորն է: Նրա էգերն անթև են, ձվաձև, ունեն 4–12 մմ երկարություն: Արուները թևավոր են, երկար հովհարաձև պոչով, մարմնի երկարությունը 2–3 մմ է: Ունեն բարդ ֆասետային աչքեր: Այս միջատի գրեթե ողջ կյանքն անցնում է հողում: Հասուն արուն մաշկափոխությունից հետո դուրս է գալիս հողի մակերևույթ, բեղմնավորում մինչև 70 էգի և 3–4 ժամ անց սատկում: Բեղմնավորումից հետո էգերը մտնում են հողի տակ, այնտեղ դնում մոտ 800 ձու և 7–8 օր անց նույնպես սատկում: Ապրիլի վերջին–մայիսի սկզբներին ձմեռած ձվերից դուրս են գալիս թրթուրները: Նրանք բարձրանում են իրենց կերաբույսերի՝ որդանխոտի ու եղեգի մատղաշ տերևների վրա, ապա նորից մտնում են հողի տակ և կպչում-մնում կերաբույսերի ստորգետնյա ցողուններին ու արմատներին: Զարգացման մի քանի փուլ անցնելուց հետո թրթուրները դառնում են հասուն միջատներ և սեպտեմբերից, 35–40 օր շարունակ, վաղ առավոտյան դուրս են գալիս հողի մակերևույթ` դարձյալ բեղմնավորվելու: Հենց այդ ժամանակ էլ նրանց հավաքում են ներկ ստանալու համար, որը նույնպես կոչվում է որդան կարմիր: 1 հա-ից կարելի է հավաքել մինչև 25–30 կգ միջատ: Հնուց ի վեր այդ նպատակով օգտագործվել են միայն էգերը, հավանաբար այն պատճառով, որ արուներն ավելի փոքր են, և նրանց հավաքելը դժվար է, պարունակած ներկանյութն էլ՝ քիչ: Որդան կարմիր ներկը շատ պայծառ է, չափազանց կայուն` լույսի, ժամանակի և այլ գործոնների նկատմամբ:
Որդան կարմիր ներկի ստացման պատմությունից Հայկական որդան կարմիրն ընտիր ներկ է: I դարի հռոմեացի բնագետ Պլինիոս Ավագը հավաստում է, որ Հայաստանից համաշխարհային շուկա արտահանվող հիմնական ապրանքների ցուցակն սկսվում էր որդան կարմիրով: Նրա մասին բազմաթիվ վկայություններ կան նաև հայ պատմիչների երկերում: Այն համարվել է աշխարհի ամենագեղեցիկ ներկը, կոչվել «արքայական ծիրանի», որովհետև նրանով էին ներկում արքայական ու իշխանական հանդերձները: Հայկական որդան կարմիրով է հիմք դրվել «կարմիր թանաքով» ստորագրությանը, որն արքաների ու կաթողիկոսների մենաշնորհն էր: Նրանից պատրաստում էին նաև հակաբորբոքային և ջերմիջեցնող դեղամիջոցներ: Որդան կարմիրի ներկատներ են եղել միջնադարյան Արտաշատ ու Դվին քաղաքներում: XIII դարից հայկական որդան կարմիրի արդյունահանումը նվազել է, ապա դադարել, իսկ միջատից ներկ ստանալու հայտնի եղանակներն աստիճանաբար մոռացվել են: XIX դարի սկզբին արարատյան որդանից ներկանյութ ստանալու խնդրով զբաղվել է Սահակ Ծաղկարարը: Աղուտային հողերի ինտենսիվ իրացման հետևանքով որդան կարմիրի տարածման շրջանակները խիստ կրճատվել են: Այն պահպանելու նպատակով Արմավիրի մարզում ստեղծվել է «Որդան կարմիր» արգելոցը, որտեղ աշխատանքներ են կատարվում նաև այդ միջատն արհեստական պայմաններում բազմացնելու և արդյունաբերական նպատակներով օգտագործելու ուղղությամբ: Այժմ փորձեր են արվում վերականգնելու նրանից ներկ ստանալու եղանակը, որի գաղտնիքը, սակայն, դեռևս լրիվ վերծանված չէ:
|
