Շնագայլը (չախկալ) շնազգիների ընտանիքի գիշատիչ կաթնասուն է: Բնակվում է հիմնականում տաք ու չոր կլիմայով վայրերում՝ Աֆրիկայում, Ասիայում և Եվրոպայի հարավարևելյան շրջաններում: Հայաստանում տարածված է Արաքս գետի առափնյա եղեգնուտներում, Արմավիրի մարզից Սյունիքի մարզ ընկած տարածքում, Տավուշի մարզում: Ապրում է ժայռաճեղքերում, քարանձավներում, հաճախ՝ գետնափոր բներում (փորում են արուն ու էգը՝ ծնից մի քանի օր առաջ), երբեմն զբաղեցնում է աղվեսի ու գորշուկի լքված բները: Արտաքինով նման է գայլի: Մարմնի երկարությունը 68–105 սմ է, կենդանի զանգվածը՝ 6–14 կգ: Դունչը սուր է, պոչը՝ կարճ: Մազածածկը կոպիտ է, կոշտ, ցածրորակ: Ձմռանը մորթին մոխրաշիկավուն է, ամռանը՝ կարմրաշիկավուն:
Հովհաննես Շիրազը XX դարի հայ պոեզիայի ամենաինքնատիպ դեմքերից է: Նա գրականություն մտավ որպես թարմ հոսանքի ավետաբեր՝ նորովի ու վերաիմաստավորված ներկայացնելով հայրենիքի, բնության, սիրո,
Ցանկացած շինարարության համար անհրաժեշտ են ամենաբազմազան շինանյութեր՝ սկսած պարզագույն նյութերից՝ կավ, փայտանյութ, մինչև ապակի, պողպատ ու երկաթբետոն, որոնցով երկնաքերներ են կանգնեցնում ժամանակակից խոշոր քաղաքներում:
Գոյություն ունի շինարարության երկու հիմնական եղանակ: Առաջինը պատերի կառուցումն է պինդ շինանյութով՝ քարով, աղյուսով: Այդպիսի պատերը կոչվում են կրող. իրենց վրա են պահում հարկերի ծածկն ու շենքի տանիքը: Մյուս եղանակը շենքի փայտե, պողպատե կամ երկաթբետոնե հիմնակմախքի կառուցումն է, որն իր վրա է կրում հարկերի, հաճախ նաև տանիքի ծանրությունը: Փայտե հիմնակմախքը ս
... Читать дальше »
Շիկատակը (մահամորմ, լուսնի ծաղիկ) մորմազգիների ընտանիքի բազմամյա թունավոր խոտաբույս է: Հայտնի է 4, ՀՀ-ում՝ 2 տեսակ՝ մահամորմը և կովկասյան շիկատակը: Առավել տարածված է կովկասյան շիկատակը՝ Լոռու, Տավուշի, Սյունիքի մարզերի անտառային շրջաններում՝ 700–1800 մ բարձրություններում:
Արմատները բազմաթիվ են, խոշոր: Ցողունը կանգուն է (բարձրությունը՝ 0,6–2 մ): Ծաղիկները մեկական են, կախված, սովորաբար՝ դարչնամանուշակագույն կամ կարմրագորշ: Տերևները մուգ կանաչ են, խոշոր, ձվաձև, հերթադիր: Պտուղը սև, փայլուն հատապտուղ է:
Շերամը (մետաքսագործ, կերպասագործ) իսկական մետաքսագործների ընտանիքի թիթեռ է: Ընտանեցվել է Չինաստանում՝ մեր թվականությունից 3 հզ. տարի առաջ: Արհեստական ընտրության միջոցով բուծվել են նոր, տնտեսական բարձր հատկանիշներով տարբեր ցեղեր: Ժամանակակից շերամապահության մեջ օգտագործվում են ավելի բարձր և որակյալ բոժոժի բերք տվող շերամի հիբրիդներ:
Շերամը Հայաստան է ներմուծվել VI–VIII դարերում (հավանաբար` Պարսկաստանից): Թիթեռի թևերի բացվածքը 4–6 սմ է, բերանային ապարատը թերզարգացած է: Թրթուրը (շերամորդը) սնվում է թթենու տերևներով: Կերակրման բնականոն պայմաններում (23–25օC-ում) թրթո
... Читать дальше »
Շաքարները բուսական և կենդանական ծագում ունեցող բյուրեղական քաղցրահամ նյութեր են: Պարունակում են ածխածին, ջրածին և թթվածին տարրերը և պատկանում են ածխաջրերի դասին: Օրգանիզմը շաքարներից ստանում է էներգիա, որն ապահովում է նրա բոլոր կենսական շարժընթացները:
Շաքարներն օրգանիզմ են մտնում սննդի միջոցով: Առավել տարածված է սախարոզը, որի կենցաղային անվանումն է շաքար: Այն ստանում են շաքարեղեգից և շաքարի ճակնդեղից: Թողարկվում է բյուրեղանման շաքարավազի և շաքար-ռաֆինադի (կտորների, ռաֆինացված շաքարավազի, շաքարի փոշու) ձևով: Սննդի մեջ անմիջական սպառումից բացի, շաքարը նաև որպ
... Читать дальше »
Շարժիչները մեխանիզմներ են, որոնք էներգիայի որևէ տեսակը փոխակերպում են մեխանիկական աշխատանքի: Շարժիչները նաև էներգիա են արտադրում ավտոմեքենաներն ու տրանսպորտի այլ միջոցներ շարժման մեջ դնելու համար:
Առաջին շարժիչները ջրանիվն ու հողմաղացն էին, որոնք օգտագործում էին ջրի և քամու էներգիան: Ջրանվի դեպքում հոսող ջուրը հարվածում է թիերին և պտտում երկանքին միացված թիանիվը: Արդյունքում` ջուրը սկսում է ցորեն աղալ: Մարդիկ հարկադրեցին աշխատել նաև քամուն՝ բլուրների վրա հողմաղացներ կանգնեցնելով:
Շաշկու մասին առաջին հիշատակությունները մեզ հասել են հին եգիպտական աղբյուրներից և ունեն գրեթե հինգհազարամյա պատմություն: Խաղում են երկուսով՝ երկգույն վանդակներով քառակուսի խաղատախտակի վրա, սև ու սպիտակ խաղաքարերով: Նպատակն է ոչնչացնել մրցակցի խաղաքարերը կամ խաղատախտակի վրա ստեղծել այնպիսի դրություն, որ դրանք զրկվեն քայլ կատարելու հնարավորությունից: Այժմ կան շաշկու ռուսական, անգլիական, ամերիկյան, իտալական, կանադական և այլ տեսակներ:
Դրանք իրարից տարբերվում են դաշտերի (վանդակների) և խաղաքարերի թվով: Ռուսական շաշկին տարածված է նաև մեր հանրապետությունում: Այն խաղ
... Читать дальше »
Ֆրանսահայ նկարիչ Էդգար Շահինը XX դարի փորագրության նշանավոր վարպետներից է. նրա ազգային ինքնատիպ արվեստը հայ և եվրոպական կերպարվեստի նշանակալի երևույթներից է:
Էդգար Շահինը մանկության տարիներին ապրել է Կոստանդնուպոլսում, սովորել է Գատըգյուղի (թաղամաս՝ Կոստանդնուպոլսում) Մխիթարյան դպրոցում, 1890–
... Читать дальше »
Շահամիր Շահամիրյանն ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ է, հայ բուրժուալուսավորական գաղափարախոսության հիմնադիրը: Նրա «Որոգայթ փառաց» (1773 թ.) երկը սահմանադրական հանրապետություն ստեղծելու առաջին ծրագիրն է աշխարհում:
Շահամիր Շահամիրյանը Հնդկաստան է գաղթել Նոր Ջուղայից և հաստատվել Մադրաս քաղաքում
... Читать дальше »
Շախմատը խաղ է, որը հնարել են հարյուրամյակներ առաջ: Շախմատի հայրենիքը համարվում է Հնդկաստանը, որտեղ այդ խաղի մասին առաջին անգամ հիշատակվել է դեռևս VI դարում: Առասպելի համաձայն՝ շախմատը հնարել է մի հնդիկ իմաստուն իր տիրակալի համար: Սակայն կասկածից վեր է, որ շախմատի գյուտը ոչ թե մեկ մարդու, այլ բազմաթիվ ժողովուրդների մտքի արգասիք է:
«Շախմատ» անվանումն առաջացել է Արևելքում, որտեղ պարսկերեն շահ են անվանում տիրակալին, թագավորին, իսկ «մատ» նշանակում է «մահացավ»: Հայաստանում շախմատ հավանաբար սկսել են խաղալ IX դարից և այն անվանել են ճատրակ (խաղի հնդկերեն «չատրունգա» անվանումից), ավելի ուշ՝ շախմատ: Եվրոպայում շախմատի մասին հիշատա
... Читать дальше »
Շագանակենին (ծաբլենի, մաշկամրգի) հաճարազգիների ընտանիքի տերևաթափ ծառ է: Հայտնի է 10 (այլ տվյալներով՝ 14) տեսակ՝ տարածված Հյուսիսային Ամերիկայում, Ճապոնիայում, Չինաստանում, միջերկրածովյան երկրներում, Ռուսաստանում և Այսրկովկասում: ՀՀ-ում հայտնի է 1 տեսակ՝ սովորական շագանակենին: Հատուկենտ հանդիպում է Սյունիքի մարզի անտառներում: Հազվագյուտ տեսակ է. գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում:
Արմատային համակարգը հզոր է և խոր: Բարձրությունը 30–35 մ է, տրամագիծը՝ 2 մ: Սաղարթը գմբեթաձև է, խիտ, ճյուղավորվող: Տերևները խոշոր են, հերթադիր, երկար, սրածայր: Ծաղիկները մանր են, միասեռ կամ երկս
... Читать дальше »
Նվենին (էվկալիպտ) մրտենազգիների ընտանիքի մշտադալար ծառ կամ թուփ է: Հայտնի է նվենու 525 տեսակ՝ տարածված Ավստրալիայում և մոտակա կղզիներում: Կովկասի սևծովյան ափերին մշակվում է 30, իսկ ՀՀ-ում (Երևանում)՝ 2 տեսակ: Տարիքից կախված՝ տերևների ձևը և դասավորությունը տարբեր են, սակայն միշտ ամբողջական են, հոտավետ, ունեն եթերայուղեր արտադրող գեղձիկներ: Ծաղիկները կանոնավոր են, երկսեռ՝ հովանոցանման ծաղկաբույլում կամ հուրանում հավաքված, հազվադեպ՝ մեկական: Պտուղը 3–5-փեղկանի տուփիկ է:
Նվենիներն ունեն կարևոր գեղազարդիչ նշանակություն, նաև չորացնում են խոնավ հողերը: Կեղևից ստան
... Читать дальше »
Նվագախումբը երաժշտական ստեղծագործությունը տարբեր գործիքներով համատեղ կատարող երաժիշտների խումբ է:
Մշտական կազմով նվագախմբերը երևան են եկել XVI դարում: Ժամանակակից իմաստով նվագախմբերի ձևավորումը կապված է XVI–XVII դարերի սահմանագծին բազմաձայն երաժշտության նոր ժանրերի՝ օպերայի, օրատորիայի, կոնցեր
... Читать дальше »
Նորվեգիան պետություն է Հյուսիսային Եվրոպայում՝ Սկանդինավյան թերակղզում: Երկրի տարածքը ձգվում է հարավ-արևմուտքից հյուսիս-արևելք 1750 կմ երկարությամբ և 7–430 կմ լայնությամբ: Նորվեգիային են պատկանում Յան Մայեն, Բուվե կղզիները և վարչական հատուկ միավոր Շպիցբերգեն կղզեխումբը:
Լեռնային երկիր է: Տարածքի մեծ մասն զբաղեցնում են Սկանդինավյան լեռները, հյուսիսում Ֆինմարկեն սարահարթն է: Ծովամերձ նեղ (40–50 կմ) շերտն զբաղեցնում են դաշտավայրերը: Հյուսիսային և Նորվեգական ծովերի ափերը մասնատված են ֆիորդներով: Ընդերքում կան երկաթի, նիկելի, պղնձի, մոլիբդենի, կոբալտի հանքավայրեր: 196
... Читать дальше »
Նոր Զելանդիա պետությունը գտնվում է Խաղաղ օվկիանոսի հարավարևմտյան մասում: Զբաղեցնում է Կուկի նեղուցով իրարից բաժանվող 2 խոշոր՝ Հյուսիսային (114,7 հզ. կմ2) և Հարավային (150,6 հզ. կմ2) կղզիները, Թրի Քինգս, Ստյուարտ, Սներս և մերձափնյա այլ փոքր կղզիներ: Բրիտանական համագործակցության անդամ է:
Նորզելանդական կղզիները ձգվում են հյուսիս-արևելքից հարավ-արևմուտք 1700 կմ երկարությամբ: Ափերը ողողվում են Խաղաղ օվկիանոսի և Թասմանի ծովի ջրերով: Ունեն լեռնային մակերևույթ: Հյուս
... Читать дальше »
«Նոյ» անունը եբրայերեն է. նշանակում է հանգիստ, մխիթարություն կամ, ըստ այլ մեկնությունների, նոր: Նոյ Նահապետի օրոք երկրի վրա բազմացել էր մեղքը: Մարդիկ հեռացել էին Աստծուց և գործում էին նրա կամքին հակառակ: Ապականված աշխարհը նորոգելու համար Նոյը մաքառում է 120 տարի, բայց ապարդյուն: Տերը, տեսնելով, որ մարդկանց չարությունն ու այլասերվածությունը հսկայական չափերի են հասել, և նրանց սիրտն ու միտքը հակված են միայն չարիք գործելու, որոշում է վերացնել մեղսագործ մարդկությանը՝ շնորհ անելով միայն Նոյին: Նա միակ կատարյալ ու արդար մարդն էր ապականված, չարությամբ ու անիրավությամբ լի աշխարհում:
Նոճին (կիպարիս) նոճազգիների ընտանիքի ասեղնատերև, մշտադալար ծառ կամ թուփ է: Հայտնի է նոճու մոտ 20 տեսակ՝ տարածված Եվրոպայի, Ասիայի, Հյուսիսային Աֆրիկայի և Հյուսիսային Ամերիկայի բարեխառն գոտում: Ղրիմում, Այսրկովկասում և Միջին Ասիայում մշակվում է նոճու 11 տեսակ: Առավել տարածված է մշտադալար նոճին: ՀՀ չոր մերձարևադարձային գոտում աճեցվում են մշտադալար և արիզոնյան նոճիները:
Ծառի սաղարթը բրգաձև է, բարձրությունը՝ մինչև 30մ: Ասեղնատերևները մանր թեփուկանման են՝ խեժային գեղձիկներով: Կոները գնդաձև են, բազմանիստ, շուտ բացվող: Սերմերը մանր են, տափակ, կարմրագորշավուն, թևավոր: Բա
... Читать дальше »
Նշենին վարդազգիների ընտանիքի ծառ կամ թուփ է: Հայտնի է նշենու 40 տեսակ՝ տարածված Առաջավոր, Միջին և Հարավարևելյան Ասիայում, Հյուսիսային Ամերիկայի հարավ-արևմուտքում և Կենտրոնական Ամերիկայի հյուսիս-արևմուտքում: Վայրի տեսակներն աճում են Միջին Ասիայի, Այսրկովկասի չոր լեռնային և տափաստանային շրջաններում: ՀՀ-ում հայտնի է նշենու 3 տեսակ՝ Ֆենցլի, նաիրյան և սովորական: Հանդիպում է Կոտայքի, Տավուշի, Արագածոտնի, Սյունիքի, Գեղարքունիքի մարզերի ստորին և միջին լեռնային գոտիներում: Աճում է չոր, քարքարոտ վայրերում, ժայռոտ լանջերին և այլուր: Սովորական նշենին տարածված է նաև մշակության մեջ՝ Լոռու, Տավուշի, Սյունիքի մարզերում:
Իսահակ Նյուտոնը ծնվել է ֆերմերի ընտանիքում: 1665 թ-ին ավարտել է Քեմբրիջի համալսարանը՝ բակալավրի գիտական աստիճանով: 1669– 1701 թթ-ին գլխավորել է այդ համալսարանի ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի ամբիոնը: 1672 թ-ին Նյուտոնն ընտըրվել է Լոնդոնի թագավորական ընկերության անդամ, 1703–23 թթ-ին՝ նախագահ: 1695 թ-ից եղել է Դրամահատարանի տեսուչ, իսկ 1699 թ-ից՝ ցկյանս տնօրեն: Գիտության մեջ ունեցած խոշոր ներդրման համար 1705 թ-ին նրան շնորհվել է ազնվականի տիտղոս (առաջին դեպքն էր՝ գիտական վաստակի համար):
Մաթեմատիկական հետազոտությունների հիմնական մասը Նյուտոնը կատարել է ուսանողական տարիների
... Читать дальше »
Նյարդային համակարգը կարգավորում է մարդու և կենդանիների բոլոր օրգանների գործունեությունը, դրանց գործառական միասնությունն ու շրջապատի հետ օրգանիզմի կապերը: Նյարդային համակարգի կառուցվածքային միավորը նեյրոնն է, որը կազմված է նյարդաբջջից և նրանից դուրս եկող ելուստներից` նյարդաթելերից: Նյարդերը նյարդաթելերի խրձեր են:
Նյարդային համակարգը նյարդային կառուցվածքների` նեյրոն, նյարդային հյուսվածքներ և կենտրոններ, ամբողջություն է, որում նյարթաթելերը հատուկ միացությունների՝ սինապսների միջոցով միմյանց հետ կապվում, գոյացնում են նեյրոնային շղթաներ: Նյարդային համակարգի գործունեութ
... Читать дальше »
Ֆրիդրիխ Նիցշեն նոր ժամանակների ամենաազդեցիկ փիլիսոփաներից է, «կյանքի փիլիսոփայության» հիմնադիրը:
Ֆրիդրիխ Նիցշեն ծնվել է լյութերական քահանայի ընտանիքում: Սովորել է Նաումբուրգի գիմնազիայում, որտեղից, բացառիկ ունակությունների համար, տեղափոխվել է Պֆորտի դպրոց: 1862 թ-ին ընդունվել է Բոննի համ
... Читать дальше »
Նիկոլայ II-ը Ռուսաստանի վերջին կայսրն է (1894–1917 թթ.)
Ռոմանովների արքայատոհմից. հաջորդել է հորը` Ալեքսանդր III կայսրին:
Նիկոլայ II-ը հայտնի իրավաբան, պրոֆեսոր Կոնստանտին Պոբեդոնոսցևի դաստիարակությամբ տանը գիմնազիայի դասընթացին համապատասխան կրթություն ստանալուց հետո 1885–90 թթ-ին հատուկ ծրագրով մասնագիտացել է իրավաբանության և տնտեսագիտության մեջ, անցել Գլխավոր շտաբի ակադեմիայի դասընթացը, դարձել է գնդապետ (1892 թ.), անգլիական բանակի ծովակալ (
... Читать дальше »
Նիկարագուա պետությունը գտնվում է Կենտրոնական Ամերիկայում: Նրան են պատկանում նաև Կարիբյան ծովի մի շարք փոքր կղզիներ: Արևմուտքում ափերը ողողվում են Խաղաղ օվկիանոսի, արևելքում՝ Կարիբյան ծովի ջրերով: Ռելիեֆը բազմազան է. կենտրոնում և հյուսիսում են գետահովիտներով մասնատված Կորդիլիերա Իսաբելա, Կորդիլիերա դե Դարիեն բարձրավանդակները և Ուապա լեռները, արևելյան մասը (Մոսկիտյան ափը) կուտակումային հարթավայր է: Խաղաղօվկիանոսյան ափին ձգվում է Էլ Վիեխո (1780 մ), Մոմոտոմբո (1258 մ), Օմետեպե (1556 մ) և այլ գործող հրաբուխների շարքը: Ընդերքում կան ոսկու, արծաթի, պղնձի, նիկելի, նավթի հանքավայրեր:
Նիդեռլանդներ պետությունը գտնվում է Արևմտյան Եվրոպայում՝ Հյուսիսային ծովի ափին: «Նիդեռլանդներ» բառացի նշանակում է ցածրադիր հողեր: Եվ, իրոք, երկրի մեծ մասը ծովի մակերևույթից ցածր է: Գիտնականները պարզել են, որ 100 տարվա ընթացքում Նիդեռլանդների տարածքն իջնում է մոտավորապես 1 մ-ով: Դարեր ի վեր երկրի բնակիչները փորձել են գտնել ծովի դեմն առնելու միջոցներ: Նրանք ծովափի և գետերի երկայնքով հողապատնեշներ են կառուցել, որպեսզի իրենց տներն ու դաշտերը փրկեն ողողումներից: Ավելին, Նիդեռլանդներում շատ հարյուրամյակների ընթացքում թմբերի ու ամբարտակների օգնությամբ ծովերից նվաճել են երկրի ողջ տարածքի 1/3-ը: Զուր չէ, որ այստեղ ընդունված է «Աստված ստեղծել է հողը, իսկ հոլանդացիները՝ Հոլանդիան» ասացվածքը:
Նիգերիան պետություն է Արևմտյան Աֆրիկայում: Բրիտանական համագործակցության անդամ է: Հարավում ափերը ողողվում են Ատլանտյան օվկիանոսի ջրերով: Երկիրն իր անունն ստացել է Աֆրիկայի արևմուտքում սկիզբ առնող Նիգեր գետի անունից:
Երկրի ռելիեֆում գերակշռում են դաշտավայրերն ու սարավանդները: Ափամերձ հարթավայրում ամբողջ տարին շոգ է ու խոնավ: Մշտադալար ճահճապատ անտառները, որոնք ունեն արժեքավոր բնափայտով ծառատեսակներ (կարմրածառ, երկաթածառ, պանդանուս), զբաղեցնում են տարածքի 30 %-ը: Դեպի հյուսիս տեղանքը գնալով բարձրանում է: Առավել բարձրադիրը Ջոսի սարավանդն է: Այստեղ նույնպես ամբո
... Читать дальше »
Նիգերը պետություն է Արևմտյան Աֆրիկայում՝ Սահարա անապատի հարավում: Երկրի տարածքի մեծ մասն ունի 200–500 մ բարձրություն, կենտրոնում խիստ մասնատված Աիր սարավանդն է: Ընդերքում կան ուրանի, անագի, վոլֆրամի, երկաթի, նավթի, ֆոսֆորիտների պաշարներ, քարաղի կուտակումներ:
Նիգերում շուրջ տարին շոգ է ու չոր, տարեկան տեղումները հյուսիսում 100 մմ են, հարավում՝ 600 մմ: Միակ խոշոր գետը երկրի տարածքի հարավ-արևմուտքով հոսող Նիգերն է (որից էլ առաջացել է երկրի անվանումը. բերբերների լեզվով նեգիրեն նշանակում է գետ), շատ են ժամանակավոր հոսքերը և ստորգետնյա ջրերը: Երկրի հարավ-արևելքում է Չա
... Читать дальше »
Ներսիսյան դպրոցը հիմնադրվել է 1824 թ-ին, Թիֆլիսում՝
Թիֆլիսի հայոց թեմի առաջնորդ Ներսես Աշտարակեցու նախաձեռնությամբ: Իր 100-ամյա գործունեության ընթացքում դպրոցը եղել է հայ մշակույթի օրրան, տվել հազարավոր շրջանավարտներ, որոնք անգնահատելի
Ներկերը գունավոր նյութեր են, որոնք օգտագործվում են առարկաներին գեղեցիկ տեսք տալու և մակերևույթը քայքայումից պաշտպանելու նպատակով: Ներկերը կազմված են թաղանթ առաջացնող նյութերից և գունանյութերից: Հաճախ պարունակում են նաև լուծիչներ: Որպես թաղանթ առաջացնող նյութեր՝ օգտագործվում են ձեթերը, օլիֆները, լաքերը, պոլիմերների ջրային էմուլսիաները, բուսական կամ կենդանական սոսինձները, հեղուկ ապակին և այլն: Գունանյութերով են պայմանավորված ներկերի գույնը, ծածկունակությունը, անթափանցելիությունը, հակակոռոզիային հատկությունը և այլն: Մածուկային ներկերը պատրաստում են գունանյութը սոսնձանյութում տրորելու միջոցով: Օգտագործելուց առաջ մածուկային ներկերը նոսրացնում են օլիֆով կամ այլ լուծիչով: Արտադրվում են նաև օգտագործման համար պատրաստ հեղուկ ներկեր: Փոշեներկերը նստեցնում են առարկայի մակերևույթին, ապա հալում՝ տ
... Читать дальше »
Ներկատու են իրենց տարբեր օրգաններում ու հյուսվածքներում ներկող նյութեր արտադրող և կուտակող բույսերը: Այդպիսիք են բակլազգիների, տորոնազգիների, գաղտրիկազգիների, աստղածաղկազգիների, արենախոտազգիների, թթազգիների առանձին տեսակներ:
Բույսերից ներկ ստանում են դրանք տաք ջրով, թթվային կամ հիմնային լուծույթներով լուծամզելու, երբեմն՝ հյութը մամլաքամելու միջոցով:
Օրգանիզմի ներզատիչ (հունարեն՝ էնդոկրին) համակարգը կազմված է ներզատիչ գեղձերից և նյարդային համակարգի հետ մասնակցում է օրգանիզմի բոլոր կարևոր կենսական գործառույթների կարգավորմանը: Ներզատիչ գեղձերը տարբեր ձևերի ու մեծության են և տեղադրված են մարմնի տարբեր մասերում: Դրանք արտատար ծորաններ չունեն և արտադրած նյութերը (հորմոններ) անհրաժեշտության դեպքում անմիջապես անցնում են արյան ու ավշի մեջ և, տարածվելով ամբողջ օրգանիզմում, համաձայնեցնում են տարբեր հյուսվածքների և օրգանների գործառույթները: Ներզատիչ համակարգն ընդգրկում է ենթատեսաթումբը (հիպոթալամուս), ստորին մակուղեղը (հիպոֆիզ), վերին մակուղեղը (էպիֆիզ) կամ կոնաձև գեղձը, վահանագեղձը, հարվահանագեղձերը, ուրցագեղձը, ենթաստամոքսային գեղձի լանգերհանսյան կղզյակները, մակերիկամներն ու սեռական գեղձերը:
Նեպալը պետություն է Հարավային Ասիայում՝ Հիմալայների կենտրոնական մասում: Տարածքը լեռնային է. հաշվվում են 8000 մ-ից բարձր 10-ից ավելի լեռնագագաթներ, այդ թվում՝ երկրագնդի ամենաբարձր լեռնագագաթը՝ Ջոմոլունգման (Էվերեստ՝ 8848 մ): Երկրի միայն հարավային հատվածն է գտնվում Ինդոս-Գանգեսյան դաշտավայրում: Ընդերքում կան պղնձի, ոսկու, քրոմի, շափյուղայի, նավթի, գազի պաշարներ: Կլիման մուսսոնային է՝ լավ արտահայտված վերընթաց գոտիականությամբ. ստորոտներին և նախալեռներում տարածված են ծառաթփուտային ջունգլիները, դրանցից վեր մշտադալար անտառներ են, ավելի վեր՝ բարձրլեռնային մարգագետինները, 5000 մ-ից բարձր հավերժական ձյան գոտին է:
Նաուրուն պետություն է Խաղաղ օվկիանոսի հարավ-արևմուտքում՝ համանուն կղզու վրա: Բրիտանական համագործակցության «հատուկ անդամ» է (չի մասնակցում Համագործակցության երկրների կառավարությունների ղեկավարների մակարդակով անցկացվող խորհրդակցություններին):
Մակերևույթը մինչև 65 մ բարձրության սարահարթ է, ափերը շրջապատված են բուստային խութերով: Հարավ-արևմուտքում Բուադա լճակն է: Կլիման հասարակածային է: Խմելու ջուրը ներմուծվում է: Ծովափնյա ցածրադիր դարավանդները պատված են կոկոսյան արմավենու տնկարկներով: Շատ են ծովային թռչունները: Նաուրուի հարստությունը ֆոսֆորիտների հանքավայրերն են, որ
... Читать дальше »
Նարգեսը (նարցիս) շքանարգիզազգիների ընտանիքի բազմամյա, սոխուկավոր խոտաբույս է: Հայտնի է նարգեսի մոտ 60 տեսակ՝ տարածված Միջերկրածովյան երկրներում: Նեղտերև վայրի նարգեսը հանդիպում է Անդրկարպատներում: ՀՀ-ում բնության մեջ չի հանդիպում: Մշակվում են բազմաթիվ սորտեր՝ վառ դեղին, սպիտակ, խոշորածաղիկ և այլն, որոնք աճեցվում են պուրակներում, պարտեզներում, կիրառվում ծաղկային ձևավորումներում:
Ծաղկակիր ցողունը մերկ է, բարձրությունը՝ մինչև 35սմ: Տերևներն արմատամերձ են, նեղ գծաձև: Ծաղիկները հիմնականում մեկական են, կան նաև ողկույզներով: Պտուղը տուփիկ է: Նարգեսի բոլոր տեսակները թուն
... Читать дальше »
Նավթը Երկրի նստվածքային թաղանթում տարածված այրվող, յուղանման, յուրահատուկ հոտով հեղուկ է, կարևորագույն օգտակար հանածո, արժեքավոր բնական պաշար: Նավթը տարբեր մոլեկուլային զանգվածով գազային, հեղուկ ու պինդ սահմանային, ցիկլիկ և արոմատիկ ածխաջրածինների, ինչպես նաև թթվածին, ծծումբ ու ազոտ պարունակող օրգանական միացությունների խառնուրդ է: Լինում է բաց շագանակագույնից (գրեթե անգույն) մինչև գորշ (գրեթե սև) գույնի: Նավթի մեջ լուծված են մեթան, էթան, պրոպան, բութան, ջրային գոլորշիներ, երբեմն՝ նաև ազոտ, ածխաթթվական գազ, ծծմբաջրածին, հելիում, արգոն, որոնք կոչվում են նավթին ուղեկցող գազեր:
Նավթը Երկրի նստվածքային թաղանթում տարածված այրվող, յուղանման, յուրահատուկ հոտով հեղուկ է, կարևորագույն օգտակար հանածո, արժեքավոր բնական պաշար: Նավթը տարբեր մոլեկուլային զանգվածով գազային, հեղուկ ու պինդ սահմանային, ցիկլիկ և արոմատիկ ածխաջրածինների, ինչպես նաև թթվածին, ծծումբ ու ազոտ պարունակող օրգանական միացությունների խառնուրդ է: Լինում է բաց շագանակագույնից (գրեթե անգույն) մինչև գորշ (գրեթե սև) գույնի: Նավթի մեջ լուծված են մեթան, էթան, պրոպան, բութան, ջրային գոլորշիներ, երբեմն՝ նաև ազոտ, ածխաթթվական գազ, ծծմբաջրածին, հելիում, արգոն, որոնք կոչվում են նավթին ուղեկցող գազեր:
Մարդիկ նավեր և նավակներ կառուցել են շատ վաղուց: Արդեն մ.թ.ա. 4000 թ-ին հին եգիպտացիները կարողանում էին հնդկեղեգից նավակներ պատրաստել: Հին հույներն ու հռոմեացիները նավարկում էին թիանավերով: Մոտավորապես 3 հզ. տարի առաջ Միջերկրական ծովում երևան եկան այնպիսի նավեր, որոնք, բացի թիերից, նաև առագաստներ ունեին: Այդ նավերը ծովով բեռներ էին փոխադրում, դուրս գալիս ռազմերթի: Դեռևս մեր թվականությունից հազար տարի առաջ փյունիկեցիները և հույները պատրաստում էին առագաստաթիավոր փայտե ռազմանավեր՝ գալերներ: 700–1000 թթ-ին վիկինգներն իրենց ռազմական երկարաքիթ առագաստանավերով՝ դրակարներով, նվաճեցին գրեթե ողջ Հյուսիսային Եվրոպան: Չինացիները ծովերով երթևեկում էին ջոնկաներով՝ քառանկյուն առագաստներով խոշոր հարթահատակ նավերով:
