Ոսկերչությունը, արծաթագործությունն ու ակնագործությունը զարդեր և գեղարվեստական այլ իրեր ստեղծող հնագույն ու տարածված արհեստներ են, դեկորատիվ-կիրառական արվեստի տեսակներ:
Ոսկերչություն
Ոսկերչությունը թանկարժեք (ոսկի, արծաթ, պլատին), նաև որոշ գունավոր մետաղներից, հաճախ՝ թանկարժեք քարերի (մարգարիտ, փիրուզ, ադամանդ, նռնաքար և այլն) համադրությամբ զարդերի (մատանի, ականջօղ, մանյակ, կրծքազարդ և այլն) և իրերի (անոթներ, սկահակներ, դաշույն և այլն) պատրաստման արվեստն է: Ոսկերչությունը զարգացման բարձր մակարդակի է հասել դեռևս Հին Եգիպտոսում, որտեղ գերազանցապես օգտագործել են ոսկին, մեղեսիկը, բրոնզը, հասպիսը, օբսիդիանը, նաև այլ նյութեր, կիրառել են դրվագման, փորագրման և «սառն արծնապատման» եղանակները: Միջագետքի ոսկերչությանը բնորոշ էին վառ գունագեղությունը, լազուրիտի հաճախակի օգտագործումը և այլն: Հին հունական (դասական) ոսկերչության մեջ (մ. թ. ա. V–IV դարեր) կարևորվել է փայլատ ոսկին, իսկ հելլենական և Հին Հռոմի ոսկերչության մեջ կրկին ի հայտ է եկել բազմերանգությունը: III–VII դարերում Սասանյան Իրանի ոսկերչությանը բնորոշ էին դրվագված, ձուլված և փորագրված պատկերներով ոսկե ու արծաթե առարկաները: Միջին դարերում մանրարուրքի, ընդելուզման, սևադման եղանակներով թանկարժեք մետաղների ու քարերի մշակման փորձը շարունակվել է Մերձավոր և Միջին Արևելքում, Հյուսիսային Աֆրիկայում: Առանձնապես շքեղ ոսկերչական կերտվածքներ են պատրաստել միջնադարի հնդիկ վարպետները. Հնդկաստանում վաղուց տարածված էր նաև ալմաստի նիստավորման արվեստը: Միջին դարերում Չինաստանում, բացի թանկարժեք մետաղներից, մշակել են նաև այլ նյութեր (մարջան, նեֆրիտ, սաթ): Մշակման նրբագեղությամբ հայտնի են Վերածննդի իտալացի վարպետների գործերը, իսկ XVII դարի ֆրանսիական ոսկերչությունն առաջնակարգ տեղ է գրավել Եվրոպայում: XIX դարի կեսին ոսկերչական իրերի արտադրությունը մեքենայացվել է: Ոսկերչական արդյունաբերությունն առավելապես զարգացած է Արաբական Միացյալ Էմիրություններում, Բահրեյնում և Լիբանանում. նրանցից յուրաքանչյուրը տարեկան կազմակերպում է առնվազն 1 միջազգային ցուցահանդես: Հին Հայաստանում նույնպես ոսկերչությունն ունեցել է բարձր մակարդակ. այդ են վկայում Լճաշենի, Կարմիր բլուրի, Գառնիի, Արտաշատի, Սիսիանի, Վանաձորի, ինչպես նաև այլ վայրերի պեղումներից հայտնաբերված իրերը (ոսկե թաս, ոսկե պսակ, ականջօղեր, արձանիկներ, կրծքազարդեր, մեդալիոններ և այլն): Հայ վարպետները տիրապետել են դրվագման, ձուլման, հյուսման, հատիկազարդման, մանրարուրքի և այլ եղանակների: Ոսկերչությունը բարձր մակարդակի է հասել նաև Կիլիկյան Հայաստանում: Հայկական ոսկերչական արվեստի կենտրոններից էին Դվինը, Անին, Կարսը, Վանը, Արդվինը, Երզնկան, Կոստանդնուպոլիսը, Շուշին, Երևանը և այլ քաղաքներ: Դվինի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են X դարի օձագլուխ ապարանջաններ (ձուլածո), ականջօղեր (մանրարուրք), վզնոց (հյուսածո) և ոսկե այլ իրեր: XIX դարում և XX դարի սկզբին տարածված էին արծաթե ոսկեզօծ մանրարուրքի ու սևադման եղանակներով պատրաստված իրեր: Երևանի ոսկերչական գործարանը (հիմնադրվել է 1964 թ-ին) արծաթից, ոսկուց և այլ թանկարժեք մետաղներից, նաև թանկարժեք քարերի (ադամանդ, շափյուղա, զմրուխտ և այլն) համադրությամբ արտադրում է մատանիներ, ականջօղեր, մանյակներ, ապարանջաններ, շղթաներ, ժամացույցի պատյաններ, հուշամեդալներ, հուշանվերներ և այլ իրեր: 1998 թ-ին հիմնադրվել է Ոսկեգործների և ակնագործների միությունը: Նոր Հաճնում գործում է թանկարժեք քարերի մշակման արտադրամաս: Հայկական ոսկերչության զարգացմանը նպաստում են նաև Սփյուռքի հայ ոսկերիչները:
Արծաթագործություն
Արծաթագործությունն արծաթե իրերի պատրաստման արվեստն է, հաճախ` այլ թանկարժեք մետաղների և քարերի համադրությամբ: Տարածված էր Հին Եգիպտոսում, Հունաստանում, Իրանում, Չինաստանում, Հնդկաստանում, Բյուզանդիայում և այլուր: Հայաստանում արծաթագործությունը զարգացել է հին ժամանակներից: Արծաթե գեղարվեստական ուշագրավ իրեր են հայտնաբերվել Էրեբունիում, Երզնկայի շրջանում (մ. թ. ա. V–IV դարեր), Արտաշատում (մ. թ. ա. II–I դարեր): Կարևոր կենտրոններ էին Վանը, Կարինը, Երևանը, Անին, Թիֆլիսը, Ալեքսանդրապոլը, Ախալցխան, Շամախին և այլ քաղաքներ: Արծաթագործության հրաշալի նմուշներ են ստեղծել Կիլիկիայի հայ վարպետները: Կիրառել են ձուլման, դրվագման, ցանցկեն (ֆիլիգրան), սևադապատման, արծնակիտման և այլ եղանակներ: Հայ վարպետները պատրաստել են արծաթե թագեր, խույրեր, գավազաններ, ականջօղեր, ճակատնոցներ, գոտիներ, սպասք (նաև եկեղեցական), ձեռագրերի կազմեր և այլ իրեր: Ակնագործություն
Ակնագործությունն իրերը թանկարժեք ու կիսաթանկարժեք քարերով զարդարելու արվեստն է: Հին ժամանակներից հայտնի էր Եգիպտոսում, Միջագետքում, Հնդկաստանում, Չինաստանում և այլուր: Դեռևս մ. թ. ա. IV հազարամյակում Հին Արևելքի երկրներում, որպես կնիք-մատանիներ, օգտագործել են փորագիր թանկագին քարեր: Մ. թ. ա. VII–VI դարերում ակնագործությունը զարգացել է Հունաստանում (հայտնաբերել են զմրուխտը, ամեթիստը, հասպիսը և այլ թանկարժեք քարեր) և միայն միջնադարում է մուտք գործել Եվրոպա: Մ. թ. ա. III հազարամյակում Հայաստանում ուլունքներ և ապարանջաններ են պատրաստել լեռնային բյուրեղաքարից, սարդիոնից, սուտակից և այլ քարերից: Հայկական ակնագործության բազմաթիվ նմուշներ են հայտնաբերվել Լճաշենում, Գառնիում, Արմավիրում, Դվինում: Թանկարժեք քարերով զարդարվել են նաև եկեղեցական (խաչեր, բուրվառներ, անոթներ և այլն) ու կենցաղային բազմազան իրեր: Հայ թագավորները պալատականներին և իշխաններին շնորհել են քարերով զարդարված գլխակապեր: Ավագներն ու բարձրաստիճան հոգևորականները կրել են ակնակուռ կնիք-մատանիներ: Հայտնի էին XVII դարի հայ ակնագործներ Եփրեմ Սադին և Տեր-Սարգիսը: XVII–XIX դարերի Նոր Ջուղայի անվանի վարպետների հռչակավոր գործերից է 1660 թ-ին Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարին ընծայած «Ալմաստե գահը»: XIX–XX դարերում ակնագործությամբ հայտնի էին Կոստանդնուպոլիսը, Կարսը, Ալեքսանդրապոլը և այլ քաղաքներ: ՀՀ-ում Վասպուրականի ոսկերչության ավանդույթները շարունակել է Վահան Հացագործյանը: Ավելի ուշ ոսկերչության և արծաթագործության առանձնահատկությունները պահպանել և զարգացրել են Նազարեթ Գույումջյանը, Ժիրայր Չուլոյանը, Արծրուն Բերբերյանը, Հակոբ Փիլիպոսյանը և ուրիշներ:
Տես նաև
|
