Միջնադարյան հոգևոր-մշակութային կենտրոն Աղթամարի վանքը 1113–1895 թթ-ին եղել է կաթողիկոսանիստ: Վանքի գլխավոր կառույցը Սբ Խաչ եկեղեցին է (կառուցվել է 915–921 թթ-ին), որն իր բարձրարվեստ քանդակներով և հորինվածքի կատարելությամբ հայկական միջնադարյան ճարտարապետության եզակի կառույցներից է:
Աղթամար կղզին (մոտ 0,7 կմ2 տարածքով) գտնվում է Վանա լճի հարավարևելյան մասում՝ ցամաքից 3–3,5 կմ հեռավորությամբ: Բնակելի է եղել հնագույն ժամանակներից. պահպանվել են մինչուրարտական կիկլոպյան շարվածքով պարսպապատերի հետքեր: IV դարում կղզում եղել է Ռշտունի տոհմի ամրոցը: VII դարում այն Թեոդորոս Ռշտունու ռազմական հենակետն էր հակաարաբական կռիվներում: X դարում Վասպուրականի Գագիկ Արծրունի թագավորն Աղթամարում մեծ շինարարություն է ծավալել՝ այն դարձնելով անառիկ բերդ-քաղաք՝ Արծրունյաց թագավորության վարչական ու հոգևոր-մշակութային կենտրոն: Գագիկ արքայի հրամանով` կղզու հարավային ծովեզրին վիմաքարերով կառուցել են ծովից 2,6 մ բարձրությամբ արհեստական ամբարտակ և ծովածոց՝ իր նավահանգստով (այժմ ծածկված է ջրով): Այդ ամենն ամրացվել է 554 մ երկարությամբ բարձրաբերձ, լայնանիստ բուրգեր, բարձր աշտարակներ և հուսալի դարպասներ ունեցող պարսպով: Կղզու ամենաբարձր վայրում կառուցվել է պարըսպապատ միջնաբերդը (ապարանքներով, պարտեզներով, փողոցներով, օժանդակ շինություններով) և քաղաքի ճարտարապետական համակառույցում գերիշխող քառակուսի հատակագծով պալատը (ճարտարապետ` Մանուել): Քաղաքի կառույցներից պահպանվել է միայն պալատական եկեղեցին՝ Սբ Խաչը (ճարտարապետ` Մանուել)` քառախորան, խաչաձև գմբեթավոր հորինվածքով, սրածայր վեղարով, 16-նիստանի թմբուկով, մուտքերը՝ արևմուտքից, հյուսիսից և հարավից: Եկեղեցին ունեցել է արծաթազօծ դռներ, թագավորանիստ օթյակ: Պատերը ողջ պարագծով դրսից շրջառում են պատկերաքանդակների 6 գոտի (Հին ու Նոր կտակարանների թեմաներով, բուսական, կենդանական քանդակներ և զարդաքանդակներ, տոհմանշաններ, զինանշաններ, դիմաքանդակներ և այլն): Ճարտարապետության ու քանդակագործության օրգանական համադրմամբ առանձնանում է արևմտյան ճակատը, որի հորինվածքի կենտրոնում Գագիկ արքան է` եկեղեցու մանրակերտը ձեռքին, դիմացը՝ Փրկիչը` օրհնական աջով: Բարձրարվեստ է նաև եկեղեցու զարդանկարներով և ավետարանական թեմաներով որմնանկարչությունը, որն իր պատկերագրական համակարգով զգալիորեն նախորդել է Արևմուտքին: XIII դարում եկեղեցու շուրջը կառուցվել են մատուռներ, 1763 թ-ին՝ գավիթ, XIX դարում՝ հարավային ճակատին կից քառամույթ նախամուտք-զանգակատուն: Աղթամարի գրչության կենտրոնում են գործել գրիչներ Զաքարիա Աղթամարցին, Դանիելը, Թովմա Մինասենցը, Ներսես և Ստեփանոս եղբայրները, Գրիգորիս Աղթամարցին և ուրիշներ: Այստեղ ընդօրինակվել են բազմաթիվ պատմագրական երկեր, նկարազարդ ավետարաններ, մաշտոցներ, հայսմավուրքներ, տաղարաններ և այլն: 1917 թ-ին Աղթամարի վանքը լքվել է և ամայացել: 2007 թ-ին թուրքական կառավարության աջակցությամբ Սբ Խաչ եկեղեցին նորոգվել է և վերածվել թանգարանի: Տես նաև Մանուել:
|
