Գրիգոր Լուսավորիչը (Գրիգոր Պարթև) Հայոց առաջին եպիսկոպոսապետն է (302 թ-ից), համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ:
Գրիգորի հայրը՝ Անակ Պարթևը, մասնակցել է Հայոց Խոսրով Ա թագա վորի սպանությանը, որի համար նրա ողջ ընտանիքը սրատվել է: Ստնտու Սոփիան մեկամսյա Սուրենին (Գրիգորի ենթադրյալ անունն է) փախցրել է Կապադովկիայի Կեսարիա քաղաքը, որտեղ մկրտել են քրիստոնյա՝ Գրիգոր (հունարեն է, նշանակում է արթուն, հսկող) անունով: Գրիգորն ստացել է բարձրագույն կրթություն և քրիստոնեական հիմնավոր դաստիարակություն: 276 թ-ին, երբ Պարսից Վռամ թագավորը գրավել է Հայաստանը, Գրիգորը Հայոց Տրդատ Գ թագավորի հետ գնացել է Հռոմ: 287 թ-ին վերադառնալով գահին՝ Տրդատ Գ-ն, ի նշան հաղթության, գոհության տոնախմբություն է կազմակերպել Անահիտ աստվածուհու մեհյանում և Գրիգորին հրամայել երկրպագել: Վերջինս մերժել է, և թագավորը նրան ենթարկել է խոշտանգումների (12 չարչարանքներ): Այդ վայրում (Երզնկայից հարավ՝ Մեղուցիկ գյուղի մոտ) կառուցվել է ցայսօր կանգուն Չարչարանաց Սբ Լուսավորիչ վանքը: Ավելի քան մեկ ամիս չարչարելուց հետո թագավորին հայտնել են, որ Գրիգորը թագավորահորն սպանողի որդին է: Տրդատ Գ-ի հրամանով 287 թ-ին նրան նետել են Արտաշատի արքունի բանտի մահապարտների գուբը (հետագայում այդտեղ կառուցվել է Խոր վիրապի վանքը), որտեղ մնացել է շուրջ 14 տարի: Քրիստոնյաներին դաժանորեն հալածող Տրդատ Գ-ն 301 թ-ին ապաշխարել ու դարձի է եկել: Նույն թվականին նա քրիստոնեությունը Հայաստանում հռչակել է պետական կրոն: Ապա հրավիրել է ավագանու ժողով և Գրիգոր Պարթևին կարգել Հայոց եպիսկոպոսապետ (հայրապետ): Գրիգոր Լուսավորիչը 302 թ-ի սկզբին 16 նախարարների ուղեկցությամբ և թագավորական հրովարտակով մեկնել է Կեսարիա, որտեղ կատարվել է նրա եպիսկոպոսական ձեռնադրությունը: 303 թ-ի հունվարի 6-ի այգալույսին՝ Սուրբ Ծննդյան և Աստվածահայտնության օրը, Արածանիի ակունքների մոտ՝ Նպատ լեռան ստորոտում, Գրիգոր Լուսավորիչը մկրտել է Տրդատ Գ Մեծին ու արքունիքին, հայ ավագանու ներկայացուցիչներին: Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ նույն վայրում 7 օրվա ընթացքում մկրտել է նաև արքունի զորքին ու ժողովրդին: 303 թ-ի սկզբին արքան ու եպիսկոպոսապետը վերադարձել են Վաղարշապատ, և Գրիգոր Լուսավորիչը, իր տեսիլքի համաձայն, արքունական գահին մերձ՝ Միածնի իջման վայրում՝ հեթանոսական մեհյանի տեղում, կառուցել է Էջմիածնի («Էջ Միածինն») Կաթողիկե եկեղեցին (Էջմիածնի Մայր տաճարը) և այն օծել է 303 թ-ի օգոստոսի 15-ին՝ Աստվածածնի Վերափոխման տոնի օրը: Գրիգոր Լուսավորիչը քրիստոնեություն է տարածել նաև Վիրքում, Աղվանքում, Հյուսիսային Կովկասում, Խաղտիքում, Մազքթաց երկրում, Միջագետքում, Ատրպատականում: Մանկահասակ թոռանը՝ Գրիգորիսին, ձեռնադրել է Վրաց և Աղվանից քահանայապետ: Գրիգոր Լուսավորիչը տոհմական ժառանգության իրավունքը պահպանել է նաև Հայ եկեղեցու վարչության մեջ: Կրտսեր որդուն՝ Արիստակեսին, ձեռնադրել է եպիսկոպոս և դարձրել իր տեղապահն ու եպիսկոպոսակիցը՝ դրանով հաստատելով տոհմի հոգևոր ժառանգական իշխանությունը: Հայրապետական գործը հանձնելով Արիստակեսին (325–333 թթ.)՝ Գրիգոր Լուսավորիչը կյանքի վերջին տարիներին անցել է ճգնակեցության` Դարանաղի գավառի Սեպուհ լեռան Մանե այրում, որտեղ և վախճանվել է. ամփոփվել է նույն անձավում: Նրա ավագ որդու՝ Վրթանես Ա Պարթևի կաթողիկոսության (333–341 թթ.) ժամանակ Գրիգորի նշխարները վերաթաղվել են նույն գավառի Թորդան գյուղում՝ Լուսավորչի տոհմական կալվածքում: Հետագայում սբ Գրիգոր Լուսավորչի նշխարները Թորդանից հանվել ու սփռվել են քրիստոնյա աշխարհում և դարձել պաշտամունքի առարկա: Հայաստանում Գրիգոր Լուսավորչից մնացած միակ սրբությունը Լուսավորչի Աջն է (աջ ձեռքի սուրբ մասունքները, որոնք V դարում ամփոփվել են բազկի և մատների ձև ունեցող արծաթե պատյանում), որը նաև հայրապետական իշխանության գլխավոր պաշտոնական նշանակն է, և նրա առկայությունը կաթողիկոսարանում պարտադիր է: Սբ Գրիգոր Լուսավորչի մասունքների մեծ մասը Թորդանից տեղափոխվել և ամփոփվել է Զվարթնոցում: Այնուհետև նշխարները տարվել են Կոստանդնուպոլիս: Նրանց հիմնական մասը հայ կույսերը VIII դարի վերջին փոխադրել են Իտալիայի Նեապոլ քաղաք: Այդտեղ, ի պատիվ Գրիգոր Լուսավորչի, կառուցվել է Սբ Գրիգոր Հայի եկեղեցին՝ կուսանոցով: Եկեղեցում պահպանվել են Գրիգոր Լուսավորչի գանգը՝ ամփոփված պղնձե և համակ ոսկեզօծ կիսարձանի մեջ, շղթայի մասեր և այլ նշխարներ: Նեապոլի առաջին պաշտպան սբ Գենարիոս եպիսկոպոսից հետո Գրիգոր Լուսավորիչը ճանաչվել է քաղաքի երկրորդ երկնային պաշտպանը և ունի հատուկ տոն (սեպտեմբերի 30-ին): 2000 թ-ի նոյեմբերի 11-ին Հռոմի Հովհաննես Պողոս II պապը Վատիկանում Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ Ներսիսյանին է հանձնել Գրիգոր Լուսավորչի մասունքների մի մասը, որը պահպանվում է Երևանի Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու գավթում: Գրիգոր Լուսավորչի՝ Մեծ Հայոց սբ Գրիգորի պաշտամունքը V դարից տարածվել է նաև Բյուզանդիայում: Մասնավորապես Հունաստանի բազմաթիվ եկեղեցիներում ու վանքերում կան սբ Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված սրբապատկերներ, որմնանկարներ, խճանկարներ, նշխարներ ու մասունքներ: Գրիգոր Լուսավորչի պաշտամունքը հնուց եղել է նաև Ռուսաստանում: Մոսկվայի Կարմիր հրապարակի կենտրոնում՝ Վասիլի Երանելու տաճարի համալիրում, ավելի քան 5 դար կանգնած է Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված Գրիգոր Հայի եկեղեցին (Церковь "Григории епископа Великой Армении”)Գրիգոր Լուսավորչի սրբապատկերներ կան Կրեմլի Ավետման և Սպասկու տաճարներում, Պսկովի, Դոնի Ռոստովի, Կոլոմնայի և այլ քաղաքների եկեղեցիներում: Գրիգոր Լուսավորչի որմնանկարներ կան նաև Նովգորոդի Ներեդիցա տաճարում: Հայ եկեղեցին Գրիգոր Լուսավորչին դասել է ավագ սրբերի կարգը, նրա հիշատակին նվիրել մի շարք տոներ: Նրան անվանում են Հայոց Մկրտիչ, Երկրորդ Լուսավորիչ Հայոց (Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներից հետո): Հայկական մանրանկարչության, որմնանկարչության, ձեռագիր մատյանների պատկերազարդման, եկեղեցիների բարձրաքանդակներում լայնորեն տարածված է սբ Գրիգոր Լուսավորչի պատկերագրությունը: Սբ Գրիգոր Լուսավորչին հայտնի ներբող է ձոնել Ընդհանրական եկեղեցու մեծ հայրերից
Հովհան Ոսկեբերանը:Գրիգոր Լուսավորչի սրբապատկերներ կան Կրեմլի Ավետման և Սպասկու տաճարներում, Պսկովի, Դոնի Ռոստովի, Կոլոմնայի և այլ քաղաքների եկեղեցիներում: Գրիգոր Լուսավորչի որմնանկարներ կան նաև
Նովգորոդի Ներեդիցա տաճարում: Հայ եկեղեցին Գրիգոր Լուսավորչին դասել է ավագ սրբերի կարգը, նրա
հիշատակին նվիրել մի շարք տոներ: Նրան անվանում են Հայոց Մկրտիչ,
Երկրորդ Լուսավորիչ Հայոց (Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներից հետո): Հայկական մանրանկարչության, որմնանկարչության, ձեռագիր մատյանների պատկերազարդման, եկեղեցիների բարձրաքանդակներում լայնորեն տարածված է սբ Գրիգոր Լուսավորչի պատկերագրությունը: Սբ Գրիգոր Լուսավորչին հայտնի ներբող է ձոնել Ընդհանրական եկեղեցու մեծ հայրերից Հովհան Ոսկեբերանը:Գրիգոր Լուսավորիչը՝ որպես համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ, հիշատակի օր ունի նաև ուղղափառ և կաթոլիկ եկեղեցիներում (քույր եկեղեցիները նրա հիշատակը տոնում են սեպտեմբերի 30-ին):
| 
